MƏN ONA HEYRAN QALMIŞDIM

Lətif Niftəli oğlu Vəlizadə

Adil İrşadoğlu ilə tanışlığımız və dostluğumuz hardasa 30 ildən çox bir dövrü əhatə edir. O vaxtlar Adil deyib-gülən, yeyib-içən, çevik insan idi. O, İş yerimizdə, bekar vaxtlarımızda, otaqda kənar adamlar olmayanda zarafatlaşar, musiqidən söz salar, haqqında danışdığı musiqini zümzümə edər və həmin musiqinin ritminə uyğun stolun kənarında çırtıq çalardı. Bu da mənim olduqca xoşuma gələrdi, çünki musiqini dərindən bilən adam belə ritmlə zümzümə edər və çırtıq çala bilərdi. Ancaq o vaxt mən hələ bilmirdim ki, Adil Ağdam Musiqi Texnikumunun Tar şöbəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirib. Mayestro Niyazinin rəhbərlik etdiyi komissiyaya dövlət imtahanı verib. Dövlət imtahanını uğurla başa vurduğuna görə müəllimi rəhmətlik Məşədi Nəriman öz qiymətli tarını ona hədiyyə edib.

... 80-ci illərin axırı idi. Həyat kəskin surətdə dəyişmişdi. Birbaşa Moskvanın havadarlıq etdiyi nankor ermənilər yenə baş qaldırmışdılar. Onlar Qərbi Azərbaycandakı soydaşlarımıza hücum edərək günahsız insanlara işgəncələr verməyə və qədim məskənlərindən didərgin salmağa başlamışdılar. Qarabağda da eyniylə həmin hadisələr ardıcıllıqla davam etdirilirdi. Şəhərlərimiz, kəndlərimiz ağır silahlardan mütəmadi atəşə tutulur, günahsız insanlarımız həlak olur, evlər, idarə və müəssisələr yerlə yeksan edilirdi. Əsrlərlə yaşadıqları dədə-baba yurdlarından qovulan, var-dövləti  əlindən alınan, dilənçi vəziyyətinə salınan və öldürülən soydaşlarımızın ah-naləsinə məhəl qoyan yox idi. Dünyanın qabaqcıl demokratik ölkələri bu cinayətlərə göz yumurdu. Sanki onların görən gözü kor olmuşdu. Üstəlik sapı özümüzdən olan baltalar da əl-ayağa dolaşır, başımıza gətirilən bu müsibətləri açıq danışmağa maneçilik törədirdilər. 

Yadımdadır, Xankəndində yaşadığı evindən bir çöp belə götürmədən çıxarılan jurnalist Cahid Quliyev yana-yana ermənilərin özbaşınalığından danışırdı. Qoltuğunda faktlarla dolu iri bir papka var idi. Deyirdi ki, "neçə dəfə yazmışam, göstərmişəm ki, ermənilər bizim əleyhimizə necə qorxulu işlər görürlər. Ancaq sözümü heç kəs eşitmir. Üstəlik mənim özümü günühlandırırlar ki, "provakasiya" ilə məşğul olma, get işinin-gücünün dalınca. Sənin o fakt dolu yazılarından zibil yeşiyində yüzlərlədir".

... Moskva Azərbaycana açıq-aşkar qoşun yeritmişdi. Azərbaycanlılar Ermənistandan it günündə qovulduqları halda rus əsgərləri hər bir erməni kəndinin girəcəyində post qurmuşdu, zirehli maşınları da ki, öz yerində. Bir nəfər də olsun erməni kəndlərinə yaxınlaşa bilməzdi.

Bu, elə bir dövr idi ki, ölkəmiz qaynar qazan kimi çalxalanırdı. Sapı özümüzdən olan baltaların isə səsi çıxmırdı. Əksinə, öz kommunist əqidələrinə sadiq qalaraq Moskvaya nökərçilik edirdilər. Xalqımızın qanına yerikləyən Zori Balayan kimi cəllada bir kəlmə belə deyilmədiyi halda Xəlil Rza kimi vətənpərvər şairi həbs etmişdilər.

... 89-cu ilin sonları idi. AzTv-nin rəhbərliyi məni də çəkiliş qrupum ilə Şuşaya ezam etmişdi. Şuşa istirahət evinin otaqları isə yüksək rütbəli rus zabitləri ilə dolu idi. Həmin günlərdə gözləmədiyimiz halda Azərbaycan Respublikasının xalq şairi (1992) Xəlil Rza Ulitürk və Xalq artisti Mikayıl Mirzə də gəlib Şuşaya çıxdılar. Açığını deyim ki, elə bil mənə dünyanı bağışladılar. Axşam bizə ayrılan efir vaxtında verilişə başladım. Qonaqlarımı tamaşaçılara təqdim etdim. Xəlil Rza elə bir odlu-alovlu çıxış etdi ki, tayı, bərabəri yox idi. Bakıdan bizə ayrılan vaxt sona çatmaq üzrə idi. Həmin anlarda Azərbaycan Dövlət Televiziyasının rəhbərliyindən telefon zəngi gəldi ki, verilişi yarımçıq kəsməyin, qoyun Xəlil Rza Ulitürk odlu-alovlu çıxışını sonadək davam etsin. Xəlil Rzanın bu çıxışı respublikamızda böyük əks-səda doğurdu. Aradan bir az keçmişdi ki. Xəlil Rzanı sapı özümüzdən olan baltalar həbs etdilər. O vaxt məni və Mİkayıl Mİrzəni sorğu-sual üçün keçmiş "Cənub mehmanxanası"na çağırmışdılar. Ancaq yadımda qalmayıb, sorğu-sual edən rus idi, yoxsa azərbaycanlı. Məndən soruşdular ki, Xəlil Rzanı sən dəvət etmişdin, yoxsa o özü gəlmişdi? Dedim ki, mən heç kəsi dəvət etməmişəm, o təsadüfi bir iş idi. Bununla da sorğu-suala son qoyuldu.

Həmin o gərgin günlərdə, aylarda Adil İrşadoğlu heç nədən qorxub çəkinmədən Azərbaycan Dövlət Televiziyasının Şuşa şəhərində yerləşən ötürücü stansiyasının nəzdindəki balaca bir otaqda yaratdıqları studiyadan daşnaqların təbliğatına qarşı əks təbliğatla məşğul idi. Adil İrşadoğlu öz komandası ilə 1989-cu ilin oktyabr ayının əvvəlindən Şuşada fəaliyyət göstərirdi. Komanda çox çətin şəraitdə işləyirdi. Mən Şuşaya yaradıcılıq ezamiyyətinə gedəndə 1989-cu ilin dekabr ayının axırları idi. Təxminən 15 gün Şuşada canlı efirə çıxdım. Montaj etməyə texniki qurğu olmadığından mən canlı yayıma üstünlük verirdim. Ancaq Adil özünə zülm edirdi. Gecə yatmayıb verilişinin ssenarisini əvvəlcədən yazırdı və səhərisi gün həmin ssenariylə çəkiliş edirdi. Yəni, daha montaja ehtiyac qalmırdı. Bu adam yorulmaq nədir, bilmirdi. Mən ona heyran qalmışdım. O, həm çəkilişə gedirdi, həm ssenari yazırdı, həm redaktor idi, həm də öz verilişlərinin aparıcısı idi. 

Şuşa Rayon XDS İcraiyyə Komitəsinin sədri (1988) rəhmətlik Mikayıl Gözəlov Adilin xətrini çox istəyirdi. Onun fəaliyyətindən olduqca məmnun idi. Mikayıl müəllim daşnak tör-töküntülərinin iç üzünün açılmasında əlindən gələni əsirgəməyən jurnalist Adil İrşadoğlunun normal fəaliyyəti üçün ona hər cür şərait yaratmışdı. Ancaq gecələr işıq sönəndə Adilin əhvalı xarab olurdu, ssenarisini oturub yaza bilmirdi. Mikayıl müəllimdən xahiş edirdi ki, "Ağdama gedən olanda tapşırın ki, mənə bir qutu şam alıb gətirsin". Yeri gəlmişkən, bildirim ki, Mikayıl Gözəlov Şuşa şəhərinin və Dağlıq Qarabağ ərazisindəki digər azərbaycanlı yaşayış məntəqələrinin müdafiəsi işinə rəhbərlik etmiş, bu yaşayış məntəqələrinin bütün problemlərinin həllində, sosial-iqtisadi inkişafında mühüm rol oynamışdır. 1989-cu ilin dekabr ayının 30-da Adil İrşadoğlunu evə, ailəsilə görüşməyə buraxdılar. Mən də 1990-cı il yanvarın 10-da Bakıya qayıtdım. Sonra isə Sovet rəhbərliyinin himayədarlığı ilə sovet dövlətinin hərb maşını tariximizin qanlı 20 yanvar faciəsini törətdi. 20 yanvar həm də xalqımızın şanlı səhifəsidir...

Xalqımızın fəxri, vüqarı sayılan Pənahəli xan Cavanşirin nəslindən olan jurnalist Adil İrşadoğlu Şuşadan qayıtdıqdan sonra bir müddət televiziyanın "Sənaye şöbəsi"nin müdiri işlədi. Ölkədə müharibə gedirdi, ancaq o boyda Dövlət Televiziyasıının hərblə bağlı bircə proqramı - "Hünər" verilişləri proqramı var idi. Adil Şöbə müdirliyini buraxdı, dövlət televiziyasının “Hərbi Vətənpərvərlik və Salnamə Baş Redaksiyası”nın təşkil olunmasında və fəaliyyət göstərməsində əlindən gələni əsirgəmədi. Fikri-zikri Qarabağda qalmışdı, Bakıda dözmədi, yenə könüllü cəbhəyə yollandı. 1996-ci ilin axırınadək cəbhənin müxtəlif bölgələrində oldu və tamaşaçıların intizarla gözlədikləri maraqlı verilişlər hazırlayıb efirdə göstərdi. Həmin verilişlər Adilin və onun çəkiliş qrupunun canı və qanı bahasına başa gəlmişdir. Onlar - Adil İrşadoğlu, Tahir Qarayev, Fikrət Hüseynov, Tofiq Ataxanoğlu, Ramiz Rüstəmov, Əlövsət Aslanov, Rövşən Əliyev Birinci Qarabağ müharibəsinin acı dəhşətlərini görmüş və həmin hadisələrin işıqlandırılmasında yaxından iştirak etmiş vətən fədailəridirlər. Adil İrşadoğlu çəkiliş qrupunun üzvləri ilə Ağdamın Güllücə, Ağdərənin Şıxarx (Cənubi Azərbaycanın Marağa bölgəsindən Qarabağa köçürülmış ermənilər Şixarxın adını dəyişib Marquşavan qoymuşdular), Goranboyun Gülüstan yaşayış qəsəbələri uğrunda gedən qanlı döyüşlərdə mühasirəyə düşmüş və igid əsgərlərimizin qəhrəmanlığı sayəsində mühasirədən qurtulmuşdur. Adil İrşadoğlu 1-ci Qarabağ müharibəsində düşmənlə üz-üzə döyüş səhnələrini çəkib veriliş hazırlayan və efirdə göstərən fərqli jurnalistdir. 

AzTv-də əhval-ruhiyyə dəyişdikcə, insanların da üzü dəyişirdi. Adil İrşadoğluna və digər milli vətənpərvər işçilərə qarşı haqsızlıq baş alıb gedirdi. Daxili gizli qüvvələr belə insanların normal fəaliyyətinə mane olurdular. Gah ön cəbhəyə getmək üçün icazə sənədini ləngidirdilər, gah videokamera çatışmırdı, gah ezamiyyət pulu vermirdilər, gah verilişi hazırlamaq üçün montaj stolu ayırmırdılar, gah da verilişin efirə getməyinə az qalmış onu efirdən çıxardırdılar... Mən özüm də teleşirkətdə çox təzyiqlərlə, haqsızlıqlarla üzləşmişəm. Adilə isə işləməyə heç imkan vermirdilər. O da məcbur olub 25 il (5 il ştatdankənar, 20 il ştatda) can qoyduğu, qəlbən seçdiyi və sevdiyi televiziyadan, Azərbaycanın yeganə televiziyasından ayrıldı, müstəqil jurnalist olaraq fəaliyyətini davam etdirdi.

Adil İrşadoğlu "Yeni dünya" qəzetinin baş redaktorunun birinci müavini, zamanında populyarlıq qazanmış "De Fakto" qəzetinin qurucusu və ilk baş redaktoru, "Çempion" adlı rəngli, 24 səhifəli, həftəlik idman qəzetinin baş məsləhətçisi, "Sara - ekspress" qəzetinin məsul katibi, "Olaylar" qəzetinin baş direktoru, "Şans" qəzetinin baş direktoru, "Novıy mir" qəzetinin redaktoru, Qarabağ Əlillər Cəmiyyətinin orqanı olan "Əlillər" qəzetinin məsul redaktoru, Qarabağ Azadlıq Təşkilatının orqanı olan "Azad Qarabağ" qəzetinin məsul redaktoru və Azərbaycan İdman Jurnalistləri Assosiasiyasının vitse - prezidenti işlədi. 17 saylı Yasamal 3-cü seçki dairəsi üzrə 29 saylı seçki məntəqəsində 4 dəfə seçki komissiyasının katibi oldu. O, Qarabağ Əlillər Cəmiyyətinin fəxri üzvü  seçildi.

Adil İrşadoğlu hazırda Azərbaycan Respublikasında Vətənpərvərlik mövzusunda fəaliyyət göstərən ilk internet televiziyanın - "İRŞAD - Teleradio Verilişləri, Sənədli və Bədii Filmlər Kompaniyası" Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətin təsisçisi və direktoru, Jurnalist - Müharibə Veteranları Assosiasiyası sədrinin birinci müavinidir. İctimai əsaslarla işlədiyinə görə əmək pensiyasından başqa heç bir yerdən gəliri yoxdur. 50 ilə yaxındır ki, jurnalistlik fəaliyyətilə məşğuldur.

Bu gün onun 100 mindən çox oxucusu var. İnternetdə 1 saytı, sosial şəbəkələrdə rəngarəng və çox maraqlı səhifələri, 7 bloku, “YouTube”də 5 kanalı, “Facebook”da 10 səhifəsi və 7 qrupu, "Web.tv"də 1 kanalı fəaliyyətdədir. O, deyir ki, "Əlimdən alınan meydanı burada tapmışam". 

Ahıl jurnalist Adil İrşadoğlu İnternetin imkanlarından çox məharətlə istifadə edir. Yeni media platformasında, sahibi olduğu sayt, kanal və bloqlarında davamlı şəkildə Azərbaycan həqiqətlərini yayır. Bütün bunların sayəsində virtual aləmdə yüz mindən çox oxucu toplaya bilib. Buna görə də “Google” şirkəti onu "1 nömrəli bloqçu" adlandırıb.

Adil İrşadoğlu deyir ki, "Mən peşəkarlıq zirvəsinə vətənpərvərliyimlə, seçdiyim yola sədaqət, xarakterimdəki yorulmazlıq, məqsədyönlülük, topladığım böyük təcrübə sayəsində nail olmuşam. Hərəkətlərimdə ancaq humanizmə, ədalətə, obyektivliyə söykənmişəm. Hesab edirəm ki, Google da, Facebook da, Twitter də ciddi bir platformadır. Bu işə ciddi yanaşmaq lazımdır. İndi xəbərləşmək, xəbər paylaşmaq, məlumat almaq, ötürmək internetsiz çox çətindir. Bu, artıq cəmiyyəti məlumatlandırmanın yeni bir mərhələsidir". 

Adil İrşadoğlu bəzi yalançı, "işbaz" kabinet jurnalistləri kimi deyil. O, heç bir təmənna ummadan, Allahdan başqa heç kimdən qorxub-çəkinmədən vətənpərvərliyini öz işi ilə sübuta yetirən professional jurnalistdir. Açıq-aşkar deyə bilərəm ki, Vətən uğrunda könüllü heç bir fəaliyyəti olmayan, bir dəfə də olsun cəbhə bölgəsinə addım atmayan, yeri gəldikdə yüz cür cildə girərək dövlətdən nə gəldi qopartmağı bacaran, fəxri ad və ev alan əldəqayırma "jurnalist"lərdən fərqli olaraq Adilin səsinə səs verməyiblər. Əksinə, ona dövlətdən iş, fəxri ad və ev verilməsinə əngəl törədiblər. Onun ailəsinin çətin vəziyyətdə yaşamasına etinasız yanaşıblar. Halbuki elə adamlar qaranlıq karyera yüksəlişinə çatıblar ki, təəcüblənməyə bilmirsən. 

Adil İrşadoğlu deyir ki, "Dəfələrlə müraciətimə baxmayaraq dövlətimiz tərəfindən diqqət və qayğı görməmişəm. Yanımda həyat və iş təcribəsi keçib öyrənən, atalıq qayğısı göstərdiyim işçilərimdən fərqli olaraq fəxri ad almamışam, geniş mənzillə təmin olunmamışam. Nə bağım var, nə bostanım, bu darısqal evimdən başqa nə əlavə evim var, nə də avtomobilim, nə fəxri adım var, nə də medalım-ordenim. Prezident təqaüdü də almıram. Jurnalistlər üçün tikilib təhvil verilən 1-ci, 2-ci binadan mənə mənzil vermədilər. Çalışıram ki, tikilib hazır olan 3-cü binadan mənə də bir mənzil düşsün. Buna ehtiyacım böyükdür". 

Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidenti hörmətli və sevimli Mehriban xanım, jurnalistikaya, ədəbiyyata, yaradıcı insanlara xüsusi diqqətinizi, onların problemlərinə hər zaman dəstək olduğunuzu nəzərə alaraq, Sizə ərkiyanə müraciət edirəm. Veteran televiziya və qəzet jurnalisti, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü (1980), 1-ci Qarabağ Müharibəsinin iştirakçısı (1988-1996), ahıl jurnalist Adil İrşadoğlu çətin şəraitdə, ağır sosial durumda yaşayır, səhhətində problemlər var. Onun bu durumu həmkarı və dostu kimi məni də ciddi narahat edir. Tanınmış jurnalist Adil İrşadoğlunun xidmətlərini nəzərə alaraq onun problemlərinə diqqət göstərməyinizi və həmin problemlərin aradan qaldırılmasını nəzarətə götürməyinizi xahiş edirəm. Sizə öncədən minnətdarlığımı bildirirəm.

Lətif Vəlizadə. 

Şair, yazıçı-publisist. 

Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü (1980), 

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü (1985).

24.08.2021. / 13-15.

NAMƏLUM MÜHARİBƏ SİLSİLƏSİNDƏN (3)

 İRAN SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI 

– IV QACAR-RUSİYA MÜHARİBƏSİNİN 100 İLLİYİNƏ HƏSR OLUNUB –

 

Bu yazımız Azərbaycan tarixinin ən qaranlıq səhifələrindən biri – 1920–1921-ci illərin Qacar–Rusiya müharibəsi barəsindədir.

Rusiya ilə əvvəlki müharibələr nəticəsində Qacarlar dövləti Azərbaycanın şimalını və bütün Qafqazı itirmişdi. O vaxt hələ heç kim təsəvvür belə edə bilməzdi ki, bu hadisə Azərbaycan xalqını gələcəkdə hansı faciələrə düçar edəcəkdir. 

 Müstəmləkəçilik siyasəti yürüdən çar hökuməti Şimali Azərbaycanın qərb bölgəsinə erməniləri köçürməklə buranı Türkiyə ilə Azərbaycan arasında bufer zonasına çevirdi...

 Lakin Rusiya imperiyası bununla kifayətlənmək niyyətində deyildi. Sözsüz ki, Rusiyanın əsas hədəfi Qacar məmləkətini işğal edib cənubda İran körfəzinin sahillərinə çıxmaq, şərqdə isə Hindistana mümkün qədər yaxınlaşmaq idi. Hətta 1917-ci ilin bolşevik çevrilişi belə, bu dövlətin xarici siyasətinin strategiyasını və əsas istiqamətlərini dəyişdirmədi.

1920-ci il aprelin 28-də sovet Rusiyası Azərbaycanı istila etdi. Bundan cəmi 19 gün sonra – mayın 17-də Fyodor Raskolnikovun (1892–1939) və Serqo Orconikidzenin (1886–1937) komandanlığı altında rus qırmızı ordusunun hissələri ağqvardiyaçıların apardıqları gəmiləri geri qaytarmaq bəhanəsi ilə İranın Gilan vilayətinə soxuldular. Onlar qısa müddət ərzində gəmiləri geri aldılar, lakin bu ölkəni tərk etməyə tələsmədilər...

Artıq 1920-ci il iyunun 5-də İranın Xəzəryanı ərazilərində Gilan Sovet Sosialist Respublikası elan edildi. Bu respublikaya aşağıdakı şəxslər rəhbərlik edirdilər:

 - hökumətin başçısı – islamçı Mirzə Küçük xan (1881–1921); 

- xarici işlər komissarı – bolşevik Seyid Cəfər Pişəvəri (1892–1947); 

- hərbi komissar – çar polkovniki və sovet komandiri Vasili Karqaleteli (1880–1946). 

1920-ci il avqustun 14-də sovet hərbi müşavirlərinin rəhbərlik etdikləri İran qırmızı ordusu Tehran istiqamətində hücuma keçdi. Lakin Qəzvin ətrafında şah qoşunlarının şiddətli müqaviməti ilə rastlaşan qırmızılar məğlub olub geri çəkildilər. Düşməni təqib edən Qacar ordusu Rəşt şəhərinə daxil oldu. Avqustun 23-də S.Orconikidzenin əmri ilə XI ordunun 28-ci atıcı diviziyasının 244-cü alayı təcili surətdə Rəştə göndərildi. Ağır döyüşlərdən sonra bolşeviklər şəhəri yenidən işğal etdilər. Cəbhə xətti sabitləşdi. 

 Haşiyə: 

 Maraqlıdır ki, qondarma “İran qırmızı ordusu”nun bir hissəsi ermənilərdən ibarət idi. Bədnam qonşularımız burada da Rusiya imperiyasının əlaltısı rolunda çıxış etdilər.

1921-ci il fevralın 21-də İranda baş nazir Fətulla xan Əkbərin hökumətinin istefaya göndərilməsi ilə nəticələnmiş dövlət çevrilişi baş verdi. Çevrilişin iki əsas rəhbərindən biri Rza Pəhləvi idi. Fevralın 26-da Sovet–İran dostluğu haqqında müqavilə imzalandı. 20 il sonra – 1941-ci ilin avqustunda İranın şimalına qoşun yeridən SSRİ öz hərəkətlərini məhz həmin müqavilənin VI maddəsi ilə əsaslandırmışdı.

 Qeyd: 

1915–1917-ci illərdə Rza Pəhləvinin komandiri olmuş peşəkar kəşfiyyatçı general Vladimir Maydel sözügedən hadisələrin baş verdiyi 1920–1921-ci illərdə Qırmızı Ordunun Baş Qərargahının, böyük ehtimalla, kəşfiyyat idarəsində xidmət etmişdir. 1917–1918-ci illərdə Pza Pəhləvinin komandiri olmuş general Georgi Klerje isə 1938-ci ildə yapon əks-kəşfiyyatı tərəfindən Çində həbs edilmiş və sovet hərbi kəşfiyyatı ilə əməkdaşlıqda ittiham olunaraq güllələnmişdir. Digər maraqlı məsələ budur ki, 1920-ci ilin oktyabrında Əhməd şah Qacar sovet dövlətinin tələbi ilə polkovnik Vsevolod Staroselskini İran kazak briqadasının komandiri vəzifəsindən kənarlaşdırmış, beləliklə, Rza Pəhləvi üçün yol açılmış və o, bu hərbi hissənin ilk iranlı komandiri olmuşdur. Apardığımız araşdırmanın nəticələri göstərir ki, İran kazak briqadasının Rusiya hərbi kəşfiyyatı ilə əlaqəsi olmayan yeganə komandiri məhz Vsevolod Staroselski idi.

1921-ci il iyunun 5-də Gilan SSR  İran Sovet Sosialist Respublikası adlandırıldı. Bundan bir neçə gün sonra qırmızılar yenidən Zəncan və Tehran istiqamətində irəliləməyə çalışdılar. Lakin Qacar ordusu onların bu həmləsini də dəf etdi.

1921-ci il fevralın 26-da bağlanmış müqavilənin şərtlərinə uyğun olaraq, həmin il sentyabrın 8-də Sovet Rusiyası öz qoşunlarını İran ərazisindən çıxardı. Zənnimizcə, bu addımın əsas səbəbi hərbi və ya siyasi uğursuzluqlar deyildi. Əksinə, Rusiya öz məqsədlərinin müəyyən bir hissəsinə nail olmuşdu. Bu, əslində, taktiki geriçəkilmə idi... 

Sentyabrın 29-da Gilan kommunistləri ilə Mirzə Küçük xanın tərəfdarları arasında toqquşmalar başladı. Mirzə Küçük xan Qacar hökuməti ilə danışıqlara başlamaq istəsə də, onun bu təklifi Gilan üzərinə hücuma hazırlaşan İran qoşunlarının komandanı Rza Pəhləvi tərəfindən rədd edildi. 1921-ci il noyabrın 2-də Qacar ordusu İranın Gilan üzərində suverenliyini bərpa etdi...

Qələbə ilə başa çatmasına baxmayaraq bu müharibə Qacarlar sülaləsi üçün əsl fəlakətə çevrildi. Davamlı mübarizə dövləti zəiflətdi və 1921-ci ilin 21 fevral çevrilişi üçün şərait yaratdı. Həmin çevrilişin iki əsas rəhbərindən biri – Rza xan Pəhləvi əvvəlcə ordu komandanı, 100 gün sonra isə baş nazir oldu. 1921-ci ilin iyunundan etibarən ölkədə real hakimiyyət onun əlində idi. 

1925-ci il dekabrın 12-də bu məsələ rəsmiləşdirildi. Beləliklə, əsası böyük hökmdar və alim Ağa Muhəmməd şah Qacar tərəfindən qoyulmuş Azərbaycan əsilli sülalə süquta uğradı...

---------

Müəllif:

Milli Kimlik Araşdırmaları 

qrupunun üzvü Araz Şəhrili.

24.07.2021.

 

AZƏRBAYCAN CÜMHURİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ ZƏNGƏZUR MÜZAKİRƏLƏRİ (1)

- Nəsiman Yaqublunun araşdırması -

Son günlərdə Zəngəzurun Azərbaycana məxsusluğu ilə bağlı ciddi faktlar səslənməkdədir. Bu bir həqiqətdir ki, Zəngəzur Azərbaycan torpağıdır və onun ermənilərə heç bir aidiyyatı yoxdur. Bununla əlaqədar Azərbaycan Cümhuriyyəti dövrünə aid çoxlu sayda arxivlərdən topladığım, Zəngəzurun Azərbaycana aid olduğunu sübut edən sənədləri imkan olduqca oxuculara təqdim edəcəyəm.

Azərbaycan Nazirlər Şurasının sədri Fətəli xan Xoyskinin fəaliyyətində Zəngəzur məsələsi

 Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyski parlamentin 1918-ci ilin dekabrın 20-də keçirilən 4-cü  fövqəladə iclasında Qarabağ və Zəngəzurda Andronik ordularının hərəkətləri haqqında məlumat verdi. O, çıxışında dedi: “Zəngəzur əhvalatı təzə bir şey deyil. Bu, çoxdan başlamış bir işdir. Burada oturan məbuslara məlumdur ki, vaxtilə bir para ermənilər tərəfindən Qarabağ haqqında bir məsələ qaldırılmış idi. Hələ iyul ayında Andronik başına bir dəstə çətəçi yığaraq İrəvan quberniyasından Gəncə quberniyasının hüduduna keçdi. Burasını deməliyəm ki, Andronik Türkiyə təbəəsidir(vətəndaşıdır). O vaxt Azərbaycan hökuməti hələ Gəncədə ikən erməni hökumətinə müraciətlə isti cavab etmişdir ki, Andronik sizin tərəfinizdən bu işi görür, yoxsa bu hərəkətlər onun öz təşəbbüsüdürmü və onun qoşunları erməni hökumətinə tabedirmi, yoxsa onun hərəkətləri, şəxsi təşəbbüsləri və adi üsyan kimidrmi? Erməni hökuməti cavab verdi ki, Andronikin erməni hökuməti ilə heç bir əlaqəsi yoxdur, özü də bir asidir. Erməni hökuməti özü də onun rədd edilməsini və üsyanın yatırılmasını istəyir. Fəqət gücü yoxdur, iş görə bilmir”.

 F.X.Xoyski çıxışında qeyd etdi ki, Azərbaycan əskəri qüvvələri Bakını azad etməklə məşğul olduğundan, Andronikin Zəngəzurdakı vəhşiliklərinin qarşısını ala bilmirdi. Sentyabrda Bakı alınandan sonra Androniki Şuşa qəzasından və Zəngəzur mahalından qovmaq mümkün oldu. Noyabrın 20 və 23-dən sonra Andronik yenə peyda oldu. F.X.Xoyski bu məsələlərlə bağlı ingilis hərbi qüvvələrinin komandanı  general Tomsonu məlumatlandırdığını, onun isə dərhal tədbirlər görməyin vacibliyini söylədiyini qeyd edir. F.X.Xoyski çıxışında Andronikin başçılıq etdiyi quldur dəstələrinin planlarını açıqladı: “Aşkar fikirləri budur ki, Zəngəzur və Şuşa qəzalarını Azərbaycandan ayırıb, Ermənistana birləşdirsinlər”. F.X.Xoyski qətiyyətlə bildirir: “...Biz var qüvvəmizlə Azərbaycanın hüququnu müdafiə edəcək və heç kəsə yol verməyəcəyik ki, kənardan gələnlər Azərbaycanın hüququna təcavüz etsinlər”.

 Azərbaycanın ilk Hərbi naziri, Qarabağın general-qubernatoru Xosrov bəy Sultanovun yazışmalarında Zəngəzur problemi 

X.Sultanov Qarabağın general-qubernatoru vəzifəsinə başlayarkən xalqa müraciət ünvanladı. Həmin müraciətdə o, başçılıq edəcəyi qurumun fəaliyyəti haqqında xalqı bilgiləndirdi.

1919-cu ilin 11 fevralında “Azərbaycan” qəzetində çap olunan  bir yazı belə adlanırdı: “Müvəqqəti general-qubernator X.Sultanovun Zəngəzur, Şuşa, Cavanşir və Cəbrayıl qəzalarının əhalisinə müraciəti”.

 Müraciətdə yazılırdı: “Azərbaycan hökumətinin yanvar ayı qərarı ilə Zəngəzur, Şuşa, Cavanşir və Cəbrayıl qəzaları xüsusi general-qubernatorluğa ayrılmışdır. Bu fövqəladə tədbirlər fövqəladə vəziyyətdən irəli gəlmişdir. Azərbaycanın təqribən yarısında, onun ən yaxşı hissəsi – 4 qəza artıq bir ilə yaxındır ki, anarxiya ucbatından dağılır. Şəxsi firavanlığı yüksək ideal sayan məsuliyyətsiz elementlərin rəhbərliyi altında olan bandalar diyarı viranə qoyur; kəndləri yandırır, əhalini qırır, on minlərlə yurdsuz-yuvasız qadın və uşaq qaçqın düşmüşdür, yuxarıda göstərilən elementlər milli ədavət yayırlar. Əhalidən ümumi siyasi vəziyyət gizlədilir. Bu şəxslər öz şəxsi mənafelərini güdür, öz cəhdlərini partiya ideya forması donuna salırlar.

 Öz həyatını xalqa xidmətə sərf etmiş ictimai xadim kimi mən milli mənsubiyyətindən asılı olmayaraq hamıya eyni münasibət göstərməyi, ciddi ədalət və qanunçuluq mövqeyində dayanmağı hakimiyyətin borcu sayıram. Azərbaycanın müstəqilliyi, ərazi toxunulmazlığı, şəxsiyyətin ciddi məsuliyyəti və əmlak toxunulmazlığı – diyarın həyatı bu əsaslar üzərində qurulacaqdır” .

 X.Sultanov general-qubernator vəzifəsinə başlayanda bölgədə acınacaqlı durum var idi. Onun 1919-cu ilin fevralın 15, 16, və 17-də qəza rəisləri və ictimai xadimlərinin iştirakı ilə keçirdiyi ümumbölgə müşavirəsində məlum olurdu ki, indiyədək Zəngəzurda 166 kənd dağıdılmış, onların əhalisinin 30 faizi məhv edilmişdir. Bu müşavirədə Andronikin silahlı dəstəsinin bölgədən çıxarılması qəti olaraq qərara alındı.

 X.Sultanovun 1919-cu ilin 26 iyulunda ŞuşadanS.Mehmandarova göndərdiyi 3743 saylı məlumatda Naxçıvanla kommunikasiyanın təminatı üçün Zəngəzura qoşun göndərib, Bazarçay kəndinin alınması qeyd olunurdu. Həmin məlumatdan: “Zəngəzurla Naxçıvanın əlaqəsi probleminin həll edilməsi ancaq Zəngəzurda hərbi hissələrin gücləndirilməsi ilə mümkündür. Bu haqda mən Sizinlə şəxsən danışdım və Siz də razılaşdınız. Bu məsələni indi əlverişli bir məqamda, maldarlar dağlarda, ermənilərdən arxada olarkən, qan tökmədən həll etmək olar. Bazarçay yaxınlığında olan Qızıl Boğaz və Bazarçay yerlərini tutmaqla, buradakı malakan əhalisi Azərbaycan hakimiyyətini tanımağa hazırdır. Və bundan ötrü onlar öz nümayəndələrini Xalq milisinin rəisi Sultanovun yanına göndərmişlər. Və məsələ bununla da öz-özlüyündə həll edilir.

Odur ki, cənab əlahəzrət, hərbi hissə dəstələrinin Xalq milisi dəstələri ilə birgə Bazarçay kəndini almaq üçün Sizin sərəncam verməyinizi xahiş edirəm.

Aldığım məlumata görə, Mərcanlı maldarları döyüşçülərimiz üçün bir neçə yüz buynuzlu heyvan verməyə razılaşıblar. General-qubernator X.Sultanov”.

 X.Sultanovun və T.Novruzovun N.Yusifbəyliyə ermənilərin Zəngəzurda bütün cəbhə istiqamətində hücuma hazırlaşdıqları ilə bağlı teleqramı  1920-ci ilin martın 23-də Şuşadan göndərilmişdi. Teleqramda bildirilirdi: “Zəngəzur  qəzasının rəisindən indi aldığım məlumatın məzmununu çatdırıram: “Ermənilər bütün cəbhə boyunca ciddi kəşfiyyat aparırlar. Etibarlı məlumatlara görə, bütün cəbhə istiqamətində hücuma hazırlaşırlar. Onların başlıca məqsədi Qarabağla birləşməkdir. Partizan dəstəsinin komandiri təcili olaraq əlli min türk, iki yüz min rus, əlli min lebelev, on beş min ingilis, iki yüz min Berdanoklu güllə  göndərməyi xahiş edir. Göndərilən güllələr ancaq bir döyüşə kifayət edəcək. Xahiş edirik general Şıxlinskinin vəd etdiyi dağ-batareya piyada alayının göndərilməsinə sərəncam verəsiniz. General-qubernator X.Sultanov; dəstə  rəisi general Novruzov”

1920-ci ilin martın 31-də  X.Sultanovun və K.Əliverdiyevin M.Vəkilova Şuşada, Xankəndində, Əskəranda ağır vəziyyət və təcili köməklə bağlı digər teleqramında bildirilirdi: “Sizin 28 martda olan gizli məlumatınıza uyğun olaraq 29-da səhər Əskərana hücum gözləyirdik. Gizli məlumatdakı təxmini gözləntiyə görə hücum Xankəndi tərəfdən başladı. Bizə məlum olmayan səbəbə görə, Əskəran bu günə qədər alınmayıb. Dünən cəbhədən aldığımız məlumata görə, Zəngəzur erməniləri Bağırbəyli kəndini, Qarabağ erməniləri isə Müsəlmanlar kəndini ələ keçiriblər. Beləliklə, zəngəzurlularla qarabağlılar arasında əlaqə yaranıb. Bu gün, yaxud sabah, saat 10-a qədər gözləmək lazımdır. Səhər Şuşaya, yaxud Şuşadan keçib erməni yaşayış yerlərindən birbaşa Xankəndi və Əskərana gedilməlidir. Bütün əhali səfərbər və təşkil edilib, ermənilərin hərəkətinin qarşısının alınması və müdafiə üçün lazım olan yerlər tutulub. Əgər kömək bir gün gecikərsə, o artıq kömək olmayacaq. Təcili cavab gözləyirəm.

Bundan əlavə, bizdə bütün güllələr qurtarıb. Partizanlar üçün güllə yoxdur. Xankəndi anbarından 150 min üçxətli və 50 min mauzerin ayrılması ilə bağlı təcili sərəncam verməyinizi xahiş edirəm. General-qubernator Sultanov. Parlament üzvü Əliverdiyev”.

 Azərbaycanın Ermənistandakı diplomatik nümayəndəsi Təkinskinin Yerevandan 1919-cu ilin 26 iyununda Azərbaycanın Xarici İşlər naziri M.Y.Cəfərova göndərdiyi 1874 saylı məlumatda qeyd olunurdu: “1919-cu ilin 25 iyununda mən Ermənistan Respublikasının Xarici İşlər nazirliyinə 224 saylı nota təqdim etdim: “Hökumətimin tapşırığı ilə Sizə bildirirəm ki, Sultanov Azərbaycan Respublikasının 15 yanvar 1919-cu il qərarı ilə Azərbaycan Respublikasının mübahisəsiz və ayrılmaz hissəsi olan Zəngəzur, Cəbrayıl və Cavanşir qəzalarının general-qubernatoru təyin edilib və aprelin 3-də rəsmi tanınıb. Odur ki, Sultanovun fəaliyyəti, yaxud Azərbaycan qoşunlarının qeyd etdiyimiz bölgələrdə yerləşməsinə erməni respublikasının hər formada etirazı Azərbaycan Respublikasının daxili işlərinə qarışmaq kimi qəbul edilir. Qarabağın general-qubernatoru Sultanov enerjili tədbirləri ilə Şuşa rayonunda qayda yaratmış və həyat öz axarı ilə davam edir. Xahiş edirəm, mənim inamım və Sizə olan hörmətimi qəbul edəsiniz. Diplomatik nümayəndə Təkinski”.

moderator.az 

20 İyul 2021. / 10-22.

NAMƏLUM MÜHARİBƏ SİLSİLƏSİNDƏN (2)

– RZA ŞAH PƏHLƏVİ HAKİMİYYƏTƏ NECƏ GƏLMİŞDİR? – 

II HİSSƏ

 

1925-ci il oktyabrın 31-də İran kazak briqadasının on üçüncü komandiri Rza Pəhləvi Qacarlar sülaləsini devirdi. İranda Pəhləvilər sülaləsi hakimiyyətə gəldi. 

Rza şah Pəhləvinin 1894-cü ildən 1920-ci ilədək xidmət etdiyi İran kazak briqadası 1879-cu ildə Rusiya hərbi kəşfiyyatı tərəfindən yaradılmış hərbi struktur idi. 

Rusiya dövləti Nəsirəddin şah Qacarı (1831–1896) kazak briqadasının təşkilinə razı salmaq üçün aşağıdakı taktiki gedişləri etmişdi: 

- əvvəlcə Rusiya hərbi kəşfiyyatının Tehrandakı nümayəndəsi məxfi müşavir Zinovyev bir neçə dəfə şahın qəbulunda olmuş, kazaklardan söz açıb onları rus çarının dayağı kimi tərifləmiş, kazak hissələrinin yüksək döyüş keyfiyyətləri, nizam-intizamı barədə danışmış, bu yolla Nəsirəddin şah Qacara təsir göstərmişdi. 

- sonra 1878-ci ildə Avropaya səfər edən Nəsirəddin şah İrəvandan keçərkən onun şərəfinə nümunəvi kazak alayının rəsmi keçidi təşkil olunmuşdu. Şah rus kazaklarının sıra hazırlığına, silahla rəftarına və atsürmə məharətinə valeh olmuş, onun bu heyranlığı rus zabitlərinin də nəzərindən yayınmamışdı. 

- Nəsirəddin şahı müşayiət edən ruslar münasib şəraitin yetişdiyini hiss edib onun diqqətinə çatdırmışdılar ki, Rusiya imperiyası belə bir hərbi hissənin yaradılmasında Qacar dövlətinə hər cür yardım göstərməyə hazırdır. 

- təsir altında olan Nəsirəddin şah Qacar şifahi razılıq verən kimi ona müqavilənin mətni təqdim olunmuş və imzalanma mərasimi keçirilmişdi. Şah səhv etdiyini sonradan anlasa da, necə deyərlər, artıq iş işdən keçmişdi. 

Təsis edildiyi gündən İran kazak briqadası Rusiya hərbi kəşfiyyatının rezidenturası rolunu oynamağa başladı. 1920-ci ilədək bu briqadanın bütün komandirləri rus zabitləri olmuşlar:

1) Briqadanın birinci komandiri (1879–1882) süvari generalı  Aleksey İvanoviç Domontoviç (1846–1909) bu vəzifəyə təyin edilənədək Qafqaz hərbi dairəsində xüsusi tapşırıqlar üzrə qərargah zabiti olmuşdur.

2) Briqadanın ikinci komandiri (1883–1885) general-mayor Pyotr Vladimiroviç Çarkovski 1879-cu ildə çarın əmri ilə mülki vəzifəyə keçirilərək Türkiyənin Trabzon şəhərindəki rus konsulluğuna ştatdankənar katib təyin edilmiş, dörd il sonra yenidən hərbi xidmətə qaytarılıb İrana ezam olunmuşdur.

3) Briqadanın üçüncü komandiri (1885–1891) general-leytenant Aleksandr Nikolayeviç Kuzmin-Karavayev (1862–1923) Qafqaz hərbi dairəsində tapşırıqlar üzrə ober-zabit, xüsusi tapşırıqlar üzrə qərargah zabiti və kiçik kargüzar olmuş, uzun illər Asiya ölkələrində hərbi kəşfiyyatçı missiyasını yerinə yetirmişdir. O, Cənubi Qafqaz, İran və Əfqanıstan üzrə mütəxəssis idi. 1918-ci ildə könüllü şəkildə bolşeviklərin tərəfinə keçmiş, 1920-ci ilədək Qırmızı Orduda xidmət etmiş, sonra Yuqoslaviyaya köçmüş və orada vəfat etmişdir.

4) Briqadanın dördüncü komandiri (1891–1894) polkovnik Aleksandr Konstantinoviç Şneur (1884–1977) daşnak Ermənistanının hərbi kəşfiyyat bölməsinin ilk rəisi olmuşdur.

5) Briqadanın beşinci komandiri (1894–1903) general-leytenant Vladimir Andreyeviç Kosoqovski (1857–1918) 1889-cu ildə Qafqaz hərbi dairəsinin qərargahında tapşırıqlar üzrə ober-zabit, 1890-cı ildə Semireçensk (Qazaxıstan) vilayətindəki qoşunların komandanı yanında xüsusi tapşırıqlar üzrə qərargah zabiti, 1890–1894-cü illərdə Qafqaz hərbi dairəsində tapşırıqlar üzrə qərargah zabiti olmuşdur. O, hərbi şərqşünas və təcrübəli kəşfiyyatçı idi. V.Kosoqovski yalnız hərbi-siyasi məsələləri öyrənməklə kifayətlənmir, ipək istehsalı, Tehranın su təchizatı və kanalizasiya sistemi haqqında məlumatlar toplayırdı. Onun İrandan göndərdiyi kəşfiyyat informasiyasına yüksək qiymət verilirdi. Rus ordusunun İrandan o vaxt Böyük Britaniyanın müstəmləkəsi olan Hindistana yürüş planı da V.Kosoqovski tərəfindən diqqətlə işlənmiş, qüvvələrin mümkün hərəkət marşrutları, su maneələrinin dəf olunacağı yerlər, bu zaman istifadə ediləcək vasitələr, ordunun arxa təminatı kimi məsələlərə xüsusi diqqət yetirilmişdir. V.Kosoqovski 1918-ci ildə bolşeviklər tərəfindən güllələnmişdir.

6) Briqadanın altıncı komandiri (1903–1906) general-leytenant Fyodor Qriqoryeviç Çernozubov (1863–1919) 1894–1897-ci illərdə xüsusi tapşırıqlar üzrə qərargah zabiti, 1900–1903-cü illərdə Qafqaz hərbi dairəsinin komandanının sərəncamında olmuşdur. 1918–1919-cu illərdə Denikin ordusunda bolşeviklərə qarşı döyüşmüş, öz əcəli ilə vəfat etmişdir. O, hərbi kəşfiyyata dair bir neçə məqalənin müəllifi idi.

7) Briqadanın yeddinci komandiri (1906–1909) general-leytenant Vladimir Platonoviç Lyaxov (1869–1920) 1900–1904-cü illərdə Qafqaz hərbi dairəsində tapşırıqlar üzrə qərargah zabiti vəzifəsində xidmət etmişdir.

8) Briqadanın səkkizinci komandiri (1909–1914) general-leytenant Nikolay Petroviç Vadbolski (1869–1944) 1905–1907-ci illərdə Uzaq Şərqdə ordu qərargahının general-kvartirmeyster idarəsində xidmət etmişdir. Bu idarə digər məsələlərlə yanaşı kəşfiyyat işinin təşkili ilə də məşğul olurdu. Xatırladaq ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xüsusi xidmət orqanları (Kəşfiyyat və əks-kəşfiyyat bölməsi) 1919-cu il martın 28-də məhz Hərbi Nazirliyin Baş Qərargahının general-kvartirmeyster şöbəsinin nəzdində yaradılmışdır.

9) Briqadanın doqquzuncu komandiri (1914–1915) polkovnik Nikolay Vasilyeviç Prozorkeviç, bir məlumata görə, hərbi kəşfiyyatçı olmuşdur.

10) Briqadanın onuncu komandiri (1915–1917) general baron Vladimir Nikolayeviç Maydel (1864–?) 1894–1896-cı illərdə Zakaspi vilayətinin qərargahında tapşırıqlar üzrə ober-zabit, 1898-ci ildə isə 9-cu ordu korpusunun qərargahında xüsusi tapşırıqlar üzrə ober-zabit olmuş, 1918-ci ildə könüllü şəkildə bolşeviklərin tərəfinə keçmiş, 1919–1920-ci illərdə Qırmızı Ordunun Baş Qərargahında xidmət etmiş, 1921–1930-cu illərdə hərbi məktəblərdə tədrislə məşğul olmuşdur. 1930-cu ildən sonrakı taleyi məlum deyil.

11) Briqadanın on birinci komandiri (1917–1918) Georqi İosifoviç Klerje (1883–1938) 1909–1917-ci illərdə Qafqaz hərbi dairəsinin və 1-ci Qafqaz korpusunun qərargahlarında tapşırıqlar üzrə ober-zabit, Baş qərargahın baş idarəsinin kargüzarı olmuş, 1919–1921-ci illərdə vətəndaş müharibəsində iştirak etmiş, ağqvardiyaçı admiral Kolçakın ordusunun Baş Qərargahı yanında Məlumatlandırma idarəsinin rəisi vəzifəsinə, general rütbəsinə yüksəlmişdir. 1921-ci ildə Çinə mühacirət etmiş, 1922–1927-ci illərdə çinli marşal Zhang Zuolinin hərbi müşaviri, 1931–1933-cü illərdə gündəlik “Mukden” qəzetinin baş redaktoru olmuşdur. 1938-ci ildə G.İ.Klerje yapon əks-kəşfiyyatı tərəfindən həbs olunmuş və ehtimala görə sovet kəşfiyyatı ilə əməkdaşlıqda ittiham edilərək güllələnmişdir.

12) Bakı qubernatoru general-leytenant Dmitri Semyonoviç Staroselskinin (onun qubernatorluğu dövründə Bakıda ilk qadın gimnaziyası açılmış, Azərbaycan dilində ilk qəzet olan “Əkinçi” nəşr edilmişdi) oğlu, kazak briqadasının on ikinci komandiri (1918–1920) polkovnik Vsevolod Dmitriyeviç Staroselski (1875–1935) isə, zənnimizcə, Rusiya və ya sovet xüsusi xidmət orqanları ilə əlaqəli deyildi. O, 1918-ci ilin əvvəllərində vətəndaş müharibəsindən qaçıb İrana getmiş və burada Əhməd şah Qacar bu rus zabitini briqadaya komandir təyin etmişdi. Əhməd şah 1920-ci ilin oktyabrında sovet dövlətinin tələbi ilə V.Staroselskini vəzifəsindən kənarlaşdırmış, beləliklə, Rza Pəhləvi üçün yol açılmış və o, kazak briqadasının ilk iranlı komandiri olmuşdur.

Bu zabitlərin əksəriyyətinin hərbi kəşfiyyatçı olduğu onların bioqrafik məlumatlarından aydın şəkildə görünür. Briqadaya rəhbərlik etmiş digər şəxslərin də kəşfiyyata aidiyyəti məsələsinə, zənnimizcə, aydınlıq gətirə bildik. Məlumdur ki, eyni mühitdə (ailə, yaşayış yeri, təhsil, peşə) yetişmiş insanlar arasında ümumi cəhətlər mövcud ola bilər. Sözügedən zabitlərin xidmət yollarını bir-birinə bənzədən isə həm də odur ki, onların əksəriyyəti İran ezamiyyətindən əvvəl bu ölkənin sərhədlərinə yaxın ərazilərdə xüsusi tapşırıqlar üzrə qərargah zabiti vəzifəsini icra etmişdir. Deyilənə görə, həmin vəzifə rus çarı I Nikolay (1796–1855) tərəfindən xaricdə məxfi əməliyyatların təşkil olunması və keçirilməsi məqsədilə təsis edilmişdir. 

Göstərilənləri nəzər alaraq əminliklə qeyd edə bilərik ki, kazak briqadasının on iki komandirindən on biri Rusiya hərbi kəşfiyyatının rezidenti olmuşdur.

Tədqiqat prosesində diqqətimizi cəlb etmiş aşağıdakı düşündürücü faktları bir daha oxucunun nəzərinə çatdırırıq:

-1885-ci ildən 1891-ci ilədək İran kazak briqadasının komandiri olmuş peşəkar kəşfiyyatçı, Cənubi Qafqaz, İran və Əfqanıstan üzrə mütəxəssis, general-leytenant A.Kuzmin-Karavayev 1918-ci ildə könüllü şəkildə bolşeviklərin tərəfinə keçmiş, 1920-ci ilədək Qırmızı Orduda xidmət etmişdir;

-1915–1917-ci illərdə Rza Pəhləvinin komandiri olmuş general V.Maydel 1920–1921-ci illərdə Qırmızı Ordunun Baş Qərargahının, böyük ehtimalla, kəşfiyyat idarəsində xidmət etmişdir;

-1917–1918-ci illərdə Pza Pəhləvinin komandiri olmuş general G.Klerje 1938-ci ildə yapon əks-kəşfiyyatı tərəfindən Çində həbs olunmuş və sovet hərbi kəşfiyyatı ilə əməkdaşlıqda ittiham edilərək güllələnmişdir. 

Maraq doğuran digər fakt isə budur ki, kazak briqadası əsasən mühacirlərdən və onların övladlarından təşkil olunmuşdu. Sözsüz ki, həmin məsələ Rusiya ilə razılaşdırılmışdı. Halbuki məntiq bunu deyir ki, Rusiya dövləti onun hakimiyyətini qəbul etməyib Azərbaycanın şimalından cənubuna köçmüş insanları (mühacirləri) ən arzuolunmaz kateqoriyalardan biri saymalı, onlara heç bir halda inanmamalı idi. Göstərilənləri nəzərə alaraq ehtimal edə bilərik ki, Rusiya kəşfiyyatı zaman-zaman mühacir adı altında öz adamlarını İrana göndərib gələcəkdə mümkün istifadə məqsədilə onları bu ölkədə yerləşdirmişdi. Yeri gəlmişkən, həmin mühacir övladlarından biri də məqaləmizin “qəhrəmanı” Rza Pəhləvidir. 

Qeyd olunanlardan çıxardığımız əsas nəticə budur ki, rus hərbi kəşfiyyatçıları ümimilikdə 24 il Rza Pəhləvinin bilavasitə komandirləri olmuşlar. Bu isə o deməkdir ki, Rza xan birbaşa funksional vəzifələri cari və perspektiv əməliyyat imkanlarına malik şəxsləri aşkarlamaq, yoxlamaq, öyrənmək və məxfi əməkdaşlığa cəlb etmək olan əməliyyat işçilərinin tabeliyində xidmət etmiş, uzun müddət onlarla kontaktda olmuşdur. Həmin münasibətlərin nə ilə nəticələndiyini aydınlaşdırmaq istəyiriksə, araşdırma zamanı belə bir məşhur deyimi rəhbər tutmalıyıq: “Onları meyvələrinə (əməllərinə) görə tanıyın!”...

Müəllif:

Milli Kimlik Araşdırmaları 

qrupunun üzvü Araz Şəhrili.

YOXLUQDA VAR OLAN ŞƏHƏRİM

 

Bu şəhərdən erməni keçib.

Baş daşlarını sındırıb aparan, qəbirləri söküb dağıdan, özününkü olmayana yağı təfəkkürü ilə yanaşan goreşən sürüsü...

 Qonaqların heyran qaldığı gözəl şəhər xarabalığa çevrilib.

İzdihamlı şəhərdə əbədi sükut hökm sürür. Nə gur bazar var, nə qaynayan, çal-çağırlı şəhər.

Ağdamı qədim yaşayış məskənləri ilə də müqayisə edə bilmirsən. Bu fərqli bir mənzərədir. XXI əsrin təsəvvürə gəlməz faşist izi var bu şəhərdə.

Sənə addan, yurddan, xatirələrdən başqa nəyisə xatırladacaq heç nə yoxdur.

Qapısını bağlayıb, açarını bərk-bərk gizlədib saxladığın evin qapısı, həyət darvazası indi bilmirsən haradadı, hansı ölkədə kimin həyətindədi. Yerlə yeksan olan, dağıdılan şəhərdə elə bil hər il zəlzələ olub.

Nə əzəmətli Dram Teatr binası qalıb, nə Mədəniyyət evi, ..., nə də hamını özünəməxsusluğu ilə heyrətləndirən, biri-birindən fərqli fərdi evlər.

Bunlar düşmənçiliyin ölçüyə gəlməz qisas göstəricisidi. Bu ermənilərin qorxduqları, ehtiyat etdikləri, çəkindikləri Ağdamın daşından, divarından, qəbirindən heyf almağıdı. İnsanın ağlından belə keçməyən intiqam hissi. Bunu ancaq ermənilər edə bilər, başqa kimsə yox.

Ağdamda dünyanın ən ağır mənzərəsi ilə qarşılaşırsan. Sanki başqa bir aləmdə, başqa bir dünyadasan. “Bu, həqiqətən Ağdamdımı, bu bizim evdimi?” deyib, ümid yeri kimi üzünü sənə dikən, sənə boylanan gömülmüş daşlara baxırsan. Hər birinin üstündə sənə əllərini xatırladan tanış uşağın, qocanın barmaq izləri.

Bünövrədən bir metr hündürlükdə, ya yerlə bərabər olan dağıdılan evlərin qalıqlarından evləri təyin etmək, ayağa baxıb adamı tanımaq kimidi. Dağılan evlər baş daşısız qəbirə oxşayır.

Bu qəbiristanlıq şəhərdə səninki, mənimki yoxdur. Bizimki var. Qəbir evlərilə dolu şəhərimiz. Ağdamımız.

Ağdama baxdıqca, ətrafa əl uzatdıqca, ancaq “... vardı” deyirsən. Yoxluğun içində varlıq axtararaq.

Dağılan otaqların içində xırda ağaclar, kollar bitib. Yəqin, adamları əvəz edən yaşıllığın boy atması bu evlərin, otaqların boş qalmaması, burda mütləq yaşayış olacağı, anlamındadır. Yaşayışa nişanədir.

Bütün böyük ağaclar kəsilib. İmarətdəki 250-dən çox yaşı olan çinarlar da. Qalan ağaclar ya nar ağaclarıdı, ya da yolu, izi itirən kollar. Tikintiyə, ocağa yararsız ağaclar. Yoxsa görməmişlər onları da kəsib aparardılar. 

                                        * * *

Dəyərli jurnalistimiz Səadət Məmmədovanın Ağdamdan hazırladığı ağrı dolu reportaja göz yaşının fasilələri ilə baxıram.

Ağdamın məşhur “Şur” ansamblının uzun müddət bədii rəhbəri olan gözəl tarzənimiz Fərhad Paşayevin Ağdamın qalıqlarına baxan baxışlarında keçmişlə bu günün yanaşı gedən titrlərinin sonunu oxumaq olmur. Nə ata evi, nə öz evi, nə oxuduğu məktəb, nə işlədiyi Mədəniyyət Evi var. Axtarışda olan gözlər hər yerdə uçuq divarların mamır basmış daşlarına sataşır.

Xəyalından Ağdamda yaşadığı 50 ilin xoş xatirələrini keçirən Fərhad müəllim uzun sükutdan sonra köks ötürərək: ”Cənnətdə yaşamışıq, xəbərimiz olmayıb” – deyir. Bilir ki, daha nə əvəz olunmaz o xoş, sevincli illər olacaq, nə o sevinci yaşadan insanlar, nə də, nə də ... o ev, o ovqat.

Fərhad müəllim dərisi qırışmış kövrək əllərini dağıdılan evlərinin uşaq əli çatan toz basmış divarına sürtərək uşaq barmaqların izini axtarır. 

Ağdam həsrətiylə dünyadan köçən anasının, qardaşının qəbrinə səpmək üçün atasının evindən torpaq götürən əlinə, barmaqlarına baxanda, sanki “Oskar” alan filmin ən təsirli sükut səhnəsinə baxırsan. Torbaya tökülən iri torpaq hara getdiyini bilirmiş kimi, sakitcə dayanıb, gah onu götürənə, gah qopduğu yerə baxır.  Barmaqlar arasından süzülüb tökülən xırda dənələr heç nə anlamayan, anasından ayrılmaq istəməyən körpəyə bənzəyir. Barmaqlar o çığırtını eşitdiyindən titrəyir. İçinin səsinə qarışan o səsi təkcə Fərhad müəllim eşidirdi. 

Səadət xanım torpağa tökülən göz yaşının qucaqlaşma səhnəsinin sözlərini göz yaşıyla üzünə yazırdı.

İmarət stadionunu gəzdikcə bu iki həsrətli insan vaxtı ilə İmarətdə hasarın üstündə oturub konsertə, futbola baxan, çinara qonub bülbül kimi konsertdə oxuyanların səsinə səs verən uşaqları axtarırdılar.

Xalq artisti, böyük sənətkarımız Arif Babayevin doğma Sarıhacılıda rastlaşdığı o ağır mənzərəni-səhnəni görəndə, doğmalarının basdırıldığı, ermənilər tərəfindən qəbirləri çıxarılmış, düzlənmiş Qarağacı qəbiristanlığında qəbirlərin yerini tapa bilməyəndə hansı hissləri keçirdiyini ifadə etmək mümkün deyil.

Olanları gördükcə ölənlərinə daha çox hörmət qoyan bu millətin doğmaları sanki təzədən ölür.

Qarabağdakı düzlənən qəbiristanlıqlar Sankt-Peterburqdakı (Leninqrad) Piskarevski qəbiristanlığını xatırladır.

Ağdama gedəndə gözünü bir nöqtəyə zilləyə bilmirsən, göz elə hey kimisə, nəyisə axtarır. Ev-ev, qapı-qapı, qəbir-qəbir...

Səadət xanım çiliklənmiş uşaqlıq xatırələrinin əhatəsində evlərinin yanındakı İmarət stadionunun dağılmış tribunasının daşlarının üstündə əyləşib Fərhad müəllimin tarda ifa etdiyi “Qarabağ şikəstəsin”nə qulaq asa-asa yox divarların yanıyla qaçan, “Natavan” qızlar ansamblının qızlarına qoşulub oynayan balaca qıza baxırdı. Yanındakı uçulmuş daş kimi ağır göz yaşları qollarını qaldırmağa, o şən, gülərüz qıza qoşulmağa qoymurdu.

“Əzizinən Qarabağ,

Şəki, Şirvan Qarabağ.

Aləm cənnətə dönsə,

Yaddan çıxmaz Qarabağ”

- söylədikcə içinə axan göz yaşları onu boğurdu.

Bu yanğı həsrətin, yaddaşın qəhəri idi. Xatirələrin yoxluq içində boğulmasıydı. Divara, öz yerinə qalxmaq istəyən daşlar doğma göz yaşlarıyla üzünü yuyurdu.

Yox olan, Var olan şəhərim.

Bu illər ərzində sən bizdən daha ağır yaşadın. Düşmən bizim intiqamımızı səndən aldı. Amma bütün ağrılara, istirablara  tab gətirdin, dözdün, bu gün üçün yaşadın. Döyülməkdən sifətin qapqara, əlin, qolun sınıx-salxaq. Çəkdiklərin göz önündə.

Torpaq o torpaqdı. Vətən torpağı. Üstünü toz, kol-kos örtsə də, səsimizə izimiz göyərəcək.

Sən daşınla, torpağınla – varlığınla Ağdamımızsan! Adımız, qürurumuzsan!

Sən varsan, bizi ağdamlı edən Ağdam!

                                                 ***

Arif  Babayev gətirdiyi gülləri qəbiristanlığın girişinə qoydu.

“Düşməni erməni olanın məzarı salamat qalmaz” deyən Səadət xanım gülləri atasının qəbri əvəzinə Ağdamın mərkəzinə düzdü. Çünki, Ağdamın hər yeri qəbiristanlıqdı.

Hamını güldürən, sevinc bəxş edən Xalq artistimiz o gün yoxluğa ağlayırdı.

Ziyarətiniz mübarək, Arif müəllim, Fərhad müəllim, Səadət xanım və bütün Ağdama gedə bilənlər.

Ziyarətimiz mübarək, Ağdama dönəcək ağdamlılar.

Rəfail Tağızadə. 

05.06.2021.

NAMƏLUM MÜHARİBƏ SİLSİLƏSİNDƏN (1)

– XAQAN OĞLU XAQAN NƏSİRƏDDİN ŞAH QACAR – 

Nəsirəddin şah Qacar 1831-ci il iyulun 17-də Təbriz şəhərinin cənubundakı Kuhnemir kəndində anadan olmuşdur. Atası Muhəmməd şah Qacarın (1810–1848) türkmənlər üzərində qazandığı böyük zəfərin şərəfinə ona Nəsirəddin (“Dinin qələbəsi”) adını vermişdilər. Nəsirəddin şah Azərbaycan xalqının qəhrəman övladı, böyük dövlət xadimi şahzadə Abbas mirzə Qacarın (1789–1833) nəvəsidir. Onun anası Məlik Cahan xatun da Qacar nəslindən idi.

Nəsirəddin mirzə 17 yaşınadək Təbrizdə yaşamış, 1847-ci ildə Azərbaycanın valisi olmuş (Qacar adətinə görə, vəliəhd əvvəlcə mütləq Cənubi Azərbaycana rəhbərlik etməli idi), atasının ölümündən sonra – 1848-ci il sentyabrın 17-də taxta çıxmışdır. On iki yaşına qədər yalnız doğma Azərbaycan dilində danışmış, başqa dilləri, o cümlədən, fars və ərəb dillərini bilməmişdir. Şah olduqdan sonra da ən yaxın çevrəsi ilə ancaq Azərbaycan dilində danışmışdır. Saray əyanlarından biri – Dost Əli xan Nəsirəddin şahla Müşir əd-Dəulə arasında ünsiyyəti belə təsvir etmişdir: “Şahın onunla türk dilində uzun-uzadı söhbətlərinin tez-tez şahidi olurdum. Hökmdar sanki bundan zövq alırdı”.

Qacar şahlarının sarayında əsas ünsiyyət dili türkcə olduğu üçün Nəsirəddin şah fars dilini bir qədər çətinliklə öyrənmişdi. Sonrakı illərdə fars dilində yaxşı danışsa da, yazıda bəzən xətalara yol verirdi.

Nəsirəddin şah yarıköçəri həyat tərzini daha çox sevirdi. Müasirləri onu xaqan oğlu xaqan adlandırırdılar. İrana səfər etmiş rus jurnalisti baron Fyodor Kopf (1801–1853) yazır ki, “Nəsirəddin şahın Təbriz şəhərindəki sarayının divarlarından Rüstəm Zalın, Çingiz Xanın, Şah İsmayıl Səfəvinin və Nadir şah Əfşarın şəkilləri asılmışdır. Bu dörd tarixi şəxsiyyət İranın (Qacar məmləkətinin) qəhrəmanı sayılır”.

Haşiyə. Nəsirəddin şahın atasının əmisi – şahzadə və şair Həsən Əli mirzə Qacar (1790 –1855) inanırdı ki, Qacar tayfası moğol əsillidir. Buna görə də o, övladlarına (Hülaku mirzə, Əbu Səid mirzə, Oktay mirzə, Əbaqaan mirzə, Ərğun mirzə, Səncər mirzə, Qəhrəman mirzə) türk-moğol hökmdarlarının adlarını  vermişdi. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Qacar ordusunun əsgər və zabitləri qədim türk-moğol adəti üzrə saçlarını qırxıb kəkil saxlayırdılar.

Şahın ailə üzvlərindən başqa heç kim Qacar ordusunun baş komandanı ola bilməzdi. Bütün yüksək vəzifələrə, xüsusilə nazir və vali postlarına Qacar ​​şahzadələri təyin edilirdi. Bu isə onu göstərir ki, o dövrdə ölkədə siyasi elita əsasən türklərdən ibarət idi. Qərb tarixçiləri Qacar​​bürokratiyasını patriarxal ənənələrə uyğun bir şəkildə təşkil olunmuş etnik qruplaşma hesab edirlər.

Bəzən Səfəvilər kimi Qacar şahlarını da farslaşdırma siyasəti yürütməkdə, İslam ölkələrinin düşmənləri ilə guya əlbir olmaqda ittiham edirlər. Əslində, qərəzdən doğan bu iddianın heç bir əsası yoxdur. Xatırladaq ki, Osmanlı imperiyası ilə Qərb dövlətləri və Rusiya arasında dəfələrlə müharibə olmuşdur. Lakin bu savaşların heç birinin gedişində Səfəvilər Osmanlı əleyhinə ikinci cəbhə açmamış, qonşu dövlətə arxadan zərbə vurmamışdılar. Nəsirəddin şah Qacar Səfəvilərin bu gözəl ənənəsinin davamçısı idi. Krım müharibəsi  (1853–1856) illərində Türkiyəyə dəmir və hərbi təyinatlı digər mallar göndərən şah Rusiyaya lazım olan materialları verməkdən qəti şəkildə imtina etmişdi. Müharibə dövründə Qacarların bu iki dövlətə münasibətini aşağıdakı fakt dəqiq xarakterizə edir.

Çar qoşunları Ərzuruma girəndə İran konsulluğunun vəkili rusların təqibinə məruz qala biləcək türklərə bu şəhərdən sərbəst getmək üçün müvafiq sənədlər verib onları xilas etmişdi. Bundan sonra o, rusların işğal etdiyi Ərzurumda qalmaq istəməyən 10 türkü də özü ilə götürüb şəhərdən çıxmışdı.

Həmçinin, Qafqaz müharibəsi (1817–1864) illərində Dağıstanın və Çeçenistanın üçüncü imamı Şeyx Şamilin elçiləri dəfələrlə Qacar məmləkətində olmuş, Təbrizin adlı-sanlı din xadimlərindən birinin (rus mənbələrində – “molla-başı”) evində qalmışdılar. Rusları narazı salan ən çox bu idi ki, həmin elçiləri nüfuzlu şiə və sünni ruhaniləri ilə yanaşı, Qacar şahzadələri də hörmətlə qəbul etmişdilər.

Qacar dönəmində İran şəhərlərində əhalinin əhəmiyyətli bir hissəsi türklərdən (azərbaycanlılardan) ibarət olmuşdur. Qərb və Rusiya tarixçiləri bunu aşağıdakı səbəblərlə izah edirlər:

-  dövlət məmurlarının əksəriyyəti azərbaycanlı idi;

-  şəhərlərdə dislokasiya olunmuş qoşun hissələrinin şəxsi heyəti demək olar ki, tam şəkildə türklərdən təşkil edilmişdi;

-  tacirlər və müxtəlif xidmət personalları arasında yenə də azərbaycanlıların faizi yüksək idi.

Nəsirəddin şah Qacarın şəxsiyyətinin və fəaliyyətinin təhlili bunu deməyə əsas verir ki, Qacarlar dövləti mahiyyətcə elə Azərbaycan dövləti olmuşdur.

P.S. Nəsirəddin şahın ən böyük səhvlərindən biri bu idi ki, o, rus hərbi kəşfiyyatının məharətlə qurduğu tələyə düşüb 1879-cu ildə İran kazak briqadasının yaradılmasına icazə verdi. Həmin hadisə Qacar xanədanı üçün sonun başlanğıcı oldu.

Müəllif: 

Milli Kimlik Araşdırmaları 

qrupunun üzvü Araz Şəhrili.

ZƏRDÜŞT KƏBƏSİ, SÜLEYMAN MƏBƏDİ VƏ MÜQƏDDƏS KƏBƏ EVİ: DÜŞÜNDÜRÜCÜ PARALELLƏR

Araz Şəhrilinin “Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər…” əsərindən

İran İslam Respublikasının qədim Persepolis şəhərinin yaxınlığındakı Nəqşi-Rüstəm adlı məntəqədə əsl təyinatı bugünədək bilinməyən, sirli bir bina yerləşir. Kub şəklində olduğuna və fasadının bəzi yerlərinə qara daşdan üzlük vurulduğuna görə “Zərdüşt Kəbəsi” adlandırılan bu abidə e.ə. VI–V əsrlərdə tikilmişdir.

Ehtimala görə, ən azı XIV əsrdən etibarən “Zərdüşt Kəbəsi” adı ilə tanınan tikilinin digər adı “Zindani Süleyman”dır. Guya Süleyman Peyğəmbər burada xəlvətə çəkilərək Allaha ibadət edirmiş.

“Zərdüşt Kəbəsi”nin yalnız cənub-qərb küncünün bir hissəsində azacıq qaralma vardır. Əvvəllər məhz bu fakta əsaslanaraq güman edirdilər ki, tikili atəşpərəstlərin məbədi olmuşdur. Lakin sonrakı tədqiqatlar zamanı burada vaxtı ilə Zərdüşt ayinlərinin icra olunduğunu göstərə biləcək ciddi dəlillər – od, tüstü, his izləri və s. aşkar edilmədi. Halbuki Zərdüşt məbədlərinin hamısında, istisnasız olaraq, “müqəddəs od” qalanır, nəticədə divarlara, tavana tüstü hopurdu. Əlavə olaraq qeyd edək ki, aşağıdakı iki amil binanın atəşgah olmadığını göstərir:

— tikilinin pəncərələri olmadığı üçün orada qalanan ocaq uzun müddət yana bilməz;

— yunan salnaməçilərinin məlumatlarına əsasən, Əhəməni dövrünün məbədlərində müqəddəs od qalanmırdı.

Daha çox ehtimal edilən budur ki, “Zərdüşt Kəbəsi” Əhəməni imperiyasının qurucusu Böyük Küruşun göstərişi ilə inşa olunmuşdur. Başqa bir gümana görə, o I Daranın və ya I Kserksesin tacqoyma mərasimi üçün tikilmişdir. Digər fərziyyəyə əsasən, bina Əhəməni hökmdarlarından birinin sərdabasıdır. Belə bir fikir də vardır ki, tikilidən atəşpərəstlərin müqəddəs mətnlərinin saxlanc yeri – arxiv və ya kitabxana kimi istifadə edilirmiş.

“Zərdüşt Kəbəsi”nin hündürlüyü 12 metr 50 santimetrdir. O üçpilləli postamentlə birlikdə 14 metrə çatır, divarının uzunluğu 7 metr 25 santimetrdir. Qapısının hündürlüyü 1 metr 90 santimetr, eni 1 metr 70 santimetrdir. Tikilinin səmti şimaladır.

Mütəxəssislərin fikrincə, bu binanın yanında Böyük Küruş tərəfindən inşa etdirilmiş daha bir “Kəbə” olmuş, lakin zamanla ondan yalnız bir divar qalmış, qalan hissələri uçub-dağılmışdır.

Beşinci şəkildə qədim yəhudilərin əfsanəvi səfər məbədi – “Skiniya” təsvir olunmuşdur. Kəbəyə bənzəyən bu çadır-məbədə yəhudilər “Mişkan ha-şem” – Allahın adının olduğu yer, Allah evi deyirdilər. Məbədin yəhudi adına bir daha nəzər salaq: “Mişkan ha-şem” (Ha-şemin məskəni).

Altıncı şəkildə əfsanəvi “Süleyman məbədi”nin rekonstruksiya olunmuş modellərindən birini görürük. Onu yəhudilərin “birinci məbəd”i də adlandırırlar. Məbədin giriş hissəsi “Zərdüşt Kəbəsi”nin giriş hissəsi ilə, demək olar ki, eynidir. Yəhudilər inanırlar ki, bu məbədi e.ə. 950-ci ildə Süleyman Peyğəmbər inşa etdirmişdir. “Birinci məbəd” guya e.ə. 586-cı ildə Babil çarı II Nəbukadnezzar tərəfindən dağıdılmışdır.

Yeddinci şəkildəki “Zorovavel məbədi”nin modelidir. “İkinci məbəd” adı ilə məşhurdur. Onun tikintisi yəhudiləri Babil əsarətindən xilas etmiş Böyük Küruşun əmri ilə e.ə. 538-ci ildə başlanmış, e.ə. 516-cı ildə Böyük Dara tərəfindən başa çatdırılmışdır. Eramızın 70-ci ilində yəhudi üsyanını yatıran Roma ordusu məbədi uçurmuşdur.

“Tövrat”ın yəhudi tədqiqatçılarının ehtimalına görə, “Süleyman məbədi”nin uzunluğu 30 metr, eni 10 metr, hündürlüyü 15 metr olmuşdur.

Haşiyə. Yəhudilərin birinci və ikinci məbədləri ilə “Əhəməni Kəbəsi”ni bir-birinə bağlayan bir məsələ diqqətimizi cəlb edir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, birinci məbəd real tarixi şəxsiyyət olduğunu “Tövrat” və “Quran”dan başqa heç bir tarixi mənbənin təsdiqləmədiyi Süleyman Peyğəmbər, ikinci məbəd isə Əhəməni imperiyasının qurucusu Böyük Küruş tərəfindən inşa etdirilmişdir. Maraqlıdır ki, “Zərdüşt Kəbəsi”nin el arasında yayılmış adlarından biri “Zindani-Süleyman”dır.

P.S. Sonda Məkkə şəhərində yerləşən müqəddəs “Kəbə Evi” haqqında qısa məlumat verək. Kəbədə bir neçə dəfə, o cümlədən 605-ci ildə qureyşilər, 683-cü ildə Xəlifə Abdullah ibn Zubeyr, 693-cü ildə Əməvi xəlifəsi Əbdulməlik ibn Mərvan, 1629-cu ildə Osmanlı sultanı Murad, 1996-cı ildə Səudiyyə dövləti tərəfindən əsaslı təmir işləri aparılmış, bəzən isə bina sökülərək yenidən inşa edilmişdir. Hazırda Allah evinin hündürlüyü 13 metr 10 sm, uzunluğu 11 metr 3 sm, eni 12 metr 86 santimetrdir. Kəbənin qapısının hündürlüyü 3 metr 60 santimetr, eni 1 metr 68 santimetrdir. Qapı yerdən iki metr hündürlükdədir. Bina kub formasındadır.

Araz ŞƏHRİLİ.

Araşdırmaçı jurnalist. 

& VƏTƏNSEVƏRLƏR

Araşdırma

20.06.2021