30.04.2017 / 15:57
Dos., Dr. Faiq Qəzənfəroğlu
Tanrıçılığı “şamanizm” adlandırmaq səhv olduğu kimi, onda totemizm və bütpərəstlik axtarmaq da cəfəngiyyatdan başqa bir şey deyildir. Vaxtilə Bahəddin Ögəl də yazırdı ki, tək Tanrıya inanan bir etnosda totem axtarmaq bir az çətindir. Onun fikrincə, qədim türklər arasında totem ünsürləri olubsa belə, bu, qədim Hun inanc və əfsanələrinin qalıqları olmuşdur. Qədim çağlarda türklər Qurdu totem saymışdırsa belə, sonralar Qurd qutsal-müqəddəs bir simvola çevrilmişdi. Hətta Göytürklər bayraqlarında Boz Qurdun rəsmini yapmışlar. Qədim türklər arasında totemizmə nümunə kimi, Boz Qurda sitayiş edib onu özlərinə ata saymalarını, Oğuz boylarında totemizmin əlaməti kimi hər boyun bir quş simvoluna malik olmasını da göstərirlər. Doğrudan da, «Kitabi-Dədə Qorqud» boylarında Türklərin bəzi heyvanlara və bitkilərə inamının izlərinə rast gəlmək olur. Məsələn, Basat anasının soyunu ağac, atasının soyunu isə aslanla bağlayır: «Anamın adını soruşsan, – Qaba ağacdır! Atamın adını soruşsan, – xaqan aslandır!». Salur Qazan da Basat kimi kökünü Boz Qurdla, aslanla, quşla və s. ilə bağlamış, eyni zamanda «qurd üzü uğurludur» sözündən istifadə etmişdir. Hər halda qədim əfsanələrdə görürük ki, türklər mənşəyini dişi qurddan almış, bunun nəticəsi olaraq sonralar bayraqlarında qurd başının şəklini ifadə etmişlər. Ancaq bütün bunlar tək Tanrıçı türklərin totemçi olmasına anlamına gəlməz. Bu anlamda Tanrının yaratdığı bəzi heyvanlara, quşlara ya da bitkilərə olan inancları Türklərin Tanrıçılıq fəlsəfəsinə zidd olmamışdır. Başqa sözlə qədim türklər arasında müxtəlif canlılara sitayiş olsa da, lakin bu müqəddəs, ilahi məna daşımamış, daha çox Türklərin törəyişində, insanın çətinliklərdən qurtuluşunda onların rollarından bəhs olunmuşdur. Bu cür mifoloji-dini dünyagörüş insanların şüur altında indi də yaşamaqdadır.
Qədim türklərin bütpərəstliyi məsələsinə gəlincə, ilk baxışda onların “şamanizm”ə, “totemizm”ə, Aya, Günəşə, Səmaya sitayiş etməsi iddialarıyla bunun inandırıcı olması şübhə doğurmur. Ancaq burada vacib bir məqam hökmən qeyd edilməlidir ki, birincisi qədim türklər səmanı-göyü maddi deyil, mənəvi mənada qəbul etmişlər və bu anlamda Göy Tanrı gözə görünməz, ilahi xarakter daşıyır. Məsələn, L.Qumilyov yazır ki, Göy Tenqri maddi səma deyil, yəni adi, gözlə görünən göyə qarşı qoyulmuşdur. Onun fikrincə, çinlilər də «Göy ruhu» dedikdə, türklər kimi Göy Tenqrini nəzərdə tuturdular. İkincisi, türklərin «Göy Tanrı» anlayışı ilə Ay, Günəş və başqa göy cisimlərinə olan münasibətini eyni tutmaq doğru deyildir. Çünki türklərdə kainatdakı bütün mənəvi və maddi varlıqların yaradıcısı Göy Tanrıdır və onlar Ona bərabər tutula bilməz. Bu baxımdan türklər nə Tanrının, nə də Tanrının yaratdıqlarının, yəni Ay, Günəş, Ulduz və başqa ünsürlərin bütlərini-heykəllərini ortaya qoymayıblar.
Türk xalqları arasında bu ünsürlər, xüsusilə göy cisimləri (Günəş, Ay və b.) zaman-zaman daha yüksək mövqe tutmuş, onlarla bağlı məbədlər (Günəş, Ay məbədi və s.) tikilmişdir ki, bunu da yalnız həmin ünsürlərin Tanrıya daha yaxın olması və əbədiliyə ilə əlaqələndirmək olar. «Göy Tanrı»nın rəmzi kimi səmaya və səma cisimlərinə sitayiş öz əksini qədim dövr, orta çağ və çağdaş türk dövlətlərinin bayraqlarında da tapmışdır. Oğuz Xaqanın bayrağı günəş idi: “Daha deniz, daha müren/Güneş bayrak, gök kurıkan”.
Ümumiyyətlə, M.Kalankatukluya görə, bütpərəst hunlar, xəzərlər və başqa türk tayfaları da massagetlər-məskutlar kimi Günəş, Ay, Tanrı-xan allahlarına inanır, at qurban verir, «oda və suya qurbanlar gətirir, naməlum yollar ilahəsinə, aya və onların gözlərinə təəccüblü görünən bütün məxluqa sitayiş edirdilər». Əski Albanlar, Məskutlar/Masagetlər kimi Xəzərlər də Günəşə tapınır, and içəndə Günəşə and içirdilər. Böyük Türk aydınımız Nizami Gəncəvi “İskəndarnamə” poemasında təsadüfi olaraq demirdi ki, İranlıların rəmzi ay olub Keyxosrov nəslindəndirlərsə, Turanlıların da simvolu Günəş olub Alp Ər Tonqanın övladlarıdırlar. Bu onu göstərir ki, ilk dövrlərdə türklər Tanrıya yaxın ən ali varlıqlardan biri kimi Günəşi görüb, ona sitayiş ediblər. Ancaq xalqın inancında Göy Tanrıya inanc hər şeydən üstün olmuşdur. Bu anlamda türklər səmanı Tanrı adlandırıb onu müqəddəs sayırdılar.
Ağayar Şükürov doğru qeyd edir ki, qədim Türk mifologiyasının “allahlar” panteonunda birinci – mərkəzi yeri Tenqri/Tanrı tutur: “Tenqri, yaxud çox vaxt deyildiyi kimi, Göy Tanrı qədim türklərin «əsil dini gerçək inam bəslədikləri»dir. Bu, bütün qədim türklərin ana kultu idi. Qədim türklər üçün Günəş, Ay və Ulduzlar Tanrı deyil, sadəcə çox əziz varlıqlar idilər. Tanrı isə kainata hakim olan bütün göy üzü idi”. Qədim türklərin allahlar panteonunda isə baş Allah Göy Tanrı hesab olunmuşdur. A.Şükürova görə, «Göy Tanrı» ideyasına da aşağıdakılar aid idi: 1) göyə işarə; 2) yaradıcı funksiya; 3) hamilik funksiyası; 4) insan taleyini müəyyənləşdirən funksiya; 5) cəzalandırıcı funksiya; 6) kişi başlanğıcı ilə əlaqə funksiyası.
Beləliklə, Azərbaycanın qədim dövlətləri olan Manna, Midiya və Atropatenada yaşamış türklərin əski dini inancı Göy Tanrı inancında ibarət idi. Lalə Mövsümovanın fikrincə, türklər «insan göy», «insan-günəş»ə – Tanrıya sitayiş ediblər: «Türklər göyü 9 təbəqəyə bölür. Göyün hər qatı işıq və qaranlığın, xeyir və şərin dixotomiyasını əks etdirir. Bu isə o deməkdir ki, Allah həm xeyirxah, həm sərtdir, qoruyan və cəzalandırandır. O hər şeyi görür. Bundan sonra insanın taleyi öz əlindədir. Allah insana, onun hərəkət və fikirlərinə görə davranır. Bu dinin müdrikliyi də elə bundadır. Bu din insanı hərəkətə, qəhrəmanlığa çağıraraq ucaldır». Deməli, qədim türklərdə, türk soylu xalqlarda monoteizm-təkallahlılıq ideyası güclü olmuş, həyatın, kainatın yaradılışı anlayışının özü də Tanrı ilə əlaqələndirmişlər.
Bu kitabı əldə etməyi və oxumağı unutmayın
Bu mülahizələri ümimiləşdirərək hesab edirik ki, türklər heç vaxt totemist, bütpərəst və politeist olmayıblar. Özəliklə, bütpərəstlik və çoxallahlılıq başqa xalqların inancı olub, müəyyən qədər türklər içərisində yayılmışdır. Sadəcə, bu gün dini-mifoloji təlimlərlə bağlı (bütpərəstlik, politeizm, şamanizm, totemizm və b.) dəqiq fəlsəfi kateqorial təriflərin olmaması fərqli mülahizələrin meydana çıxmasına səbəb olur. Buna görə də, həmin dinlərə verilmiş təriflər çox vaxt bir-birinə yaxın (məsələn, bütpərəstlik və çoxallahlılıq kimi), yaxud da eyni dini inanclarla bağlı (“şamanizm”/qamlıq, “totemizm” və b.) fərqli mülahizələr öz əksini tapmışdır.
Türk bilgələrinə görə, qədim türklərdə üç cür inanc sistemi olmuşdur: 1. Təbiət qüvvələrinə (dağ, qaya, su, dəniz, orman və s.) inam; 2. Atalar (ataya, böyüyə olan hörmət) kultu; 3. Göy-Tanrıya inam. R.Özdək qeyd edir ki, türklərin əsil dini gerçək inam bəslədikləri «Göy Tanrı» dünyəvidir; şəfəqi söndürən, bitkiyə həyat verən, insanlara can bəxş edən, istədiyi zaman da geri alan, cəzalandıran, bağışlayan odur. Tanrı hər şeyi görür, bilir, onun iradəsinə qarşı çıxmaq olmaz: «Göy üzü bütöv və tam olduğu, tək və mükəmməl olduğu üçün inandıqları tanrıya da «Göy Tanrı» deyən əski türklər, əlbəttə, onu bəlli olanlar içində təcəssüm etdirməz, büt kimi kiçiltməz, bütün göy üzünü sığdıracaqları tapınağı düşünməzdilər». Türk dünyasının böyük ziyalısı Ziya Gökalp hələ XX əsrin əvvəllərində qeyd edirdi ki, elin təcəssümü olan Göy Tanrı sülh Tanrısıdır. Orxon kitabələrində Türk kağanı deyir: “Türk Oğuz bəyləri! Bodun! İşitin. Özə Tanrı batmayınca, Asra yer dəlinməyincə, Türk budunu ölkəni, törəni kim pozdu. Hakim Türk budunu idin. Bilgili və görgülü olduğu üçün sizi düzəltmiş olan Bilgə kağanınız gəlmiş, getmiş”.
Qədim dövrdə türklər arasında Göy Tanrıçılıq fəlsəfəsini təbliğ edən Qamlara hər bir Türk soyunda həm ata, həm də Xan kimi baxılmışdır. Çünki Qamlar təbiət qüvvələrindən və Ata kultundan çox Göy Tanrıya üstünlük vermişlər. Bu xüsusiyyətinə görə də Qamlar ilk dövrlərdə Türklər arasında həm müdrik, həm də dövlət rəhbəri idilər. M.Seyidov yazır: «Bu tarixi toplumsal, dini durum, yəni qamın başçı olması soy, qəbilə ağsaqqalının ağalığına gərək idi. Axı, ilkin ağsaqqal dini və dünyəvi rəhbər idi. Doğrudur, ilkin çağlar açıq-açığına gözə çarpan inzibati fərqlənmələr olmasa da, onun izləri özünü göstərirdi və bu izlər getdikcə dərinləşir, cəmiyyətdə də özünü möhkəmləndiridi». Ancaq sonralar, zaman-zaman Qamlar daha çox xaqanın, o cümlədən dövlətin yolgöstərəni funksiyasını yerinə yetirirlər.
Fəzlullah Rəşidəddinin «Oğuznamə»sində Qam ifadəsi işlədilməsə də Yuşi Xoca və onun oğlu Qara Sülük (Uluq Turuq) əslində yol göstərən və gələcəyi görən Qamlar idi. Qara Sülük Oğuz xaqanın məsləhətçisi, qəbiləbirləşməsinin başçısı kimi ən çətin anlarda çıxış yolu tapırmış. Bu baxımdan Elin bilicisi olan qamlar daha çox Türk xaqanlarının məsləhətçisidir; müdrik, ideya və düşüncə başçısı kimi dövlətin gələcək taleyini izah edən və yol göstərəndir. Bir sözlə, ictimai həyata, əxlaq normalarına göz qoyan, soyunun düşünən beyini olan Qamlar əsasən Dədə Qorqud kimi gələcəkdən xəbər verirmişlər. Qama bu cür keyfiyyətlər isə Göy Tanrıdan gəlir, göyqurşağı kimi bədənlərinə daxil olurmuş. M.Seyidovun fikrincə, göyqurşağı isə Günəş şüası idi ki, Qama müqəddəs güc verirmiş. Bu məsələdə Ülgen (Göy Tanrı) və Erlik (Yer Tanrı) adlı tanrılar da mühüm rol oynayırmış.
Ardı var...
Dos., Dr. Faiq Qəzənfəroğlu
26.2017 /13:52
Avropa Şurası Parlament Assambleyasının (AŞPA) yaz sessiyasının gündəliyində olan "Türkiyədə demokratik təsisatların fəaliyyəti" adlı məruzə ətrafında müzakirələrə 78 deputatın yazılması ona olan marağı göstərdi.
Türkiyə Respublikasının qurucusu, onu müasir Avropa ölkəsinə, demokratik bir dövlətə çevirmiş Mustafa Kamal Paşanın məşhur sözləri var: "Azərbaycanın kədəri kədərimiz, sevinci isə sevincimizdir". Böyük Atatürkün həmin məşhur aforizmini bir qədər dəyişərək ölkələrimiz arasındakı münasibətlərin indiki durumuna, xalqlar arasındakı əlaqələrə inikas etdirsək, deyə bilərik ki, Türkiyədə yaşanan istənilən olay bu və digər şəkildə Azərbaycanda əks-səda yaradır.
Dövlətlərimiz, sadəcə, qonşu ölkələr deyil. Əsla.
Azərbaycanla Türkiyə eyni kökə bağlı iki çinar təkidir və heç təsadüf deyil ki, Ankara ilə Bakının münasibətləri "bir millət, iki dövlət" prinsipinə əsaslanır.
Elə bu bəsdir ki, Türkiyədə yaşananların Azərbaycanda nədən belə diqqətlə izlənilməsi, muzakirə olunması anlaşılsın.
Azərbaycanı qayğılandıran məsələlərdən biri də Avropa Şurasının yaradıcılarından, banilərindən olan Türkiyənin, 1949-cu ildən bu qurumda yer almış ölkənin indi az qala səlibçi hücumlara məruz qalması, hədəf seçilməsidir.
Artıq bir neçə dəfə cəhd edəndən sonra Türkiyəni tənqid atəşinə tutmaq həvəsində olanlar ölkədə demokratik təsisatların fəaliyyəti ilə bağlı bu məruzənin gündəliyə salınmasına nail olublar. Lakin neçə ay əvvəl Türkiyəyə dair daha vacib bir məruzəni təcili müzakirələr xətti ilə gündəliyə daxil etmək yada düşməyib?
Türkiyənin ardıcıl şəkildə məruz qaldığı terrorizm fəsadları ilə bağlı Avropa Şurasında indiyədək əsaslı bir müzakirənin keçirilməməsini, təşkilatın ümumilikdə terrorizm əleyhinə olsa da, Türkiyə ilə münasibətdə indiyədək təsirli bir addım atmaması - budurmu Avropa demokratiyası, ədalət və beynəlxalq qanunların aliliyi?
Müzakirələrə qatılan Azərbaycan nümayəndə heyətinin üzvü Rafael Hüseynov konkret danışıb və bu səbəbdən onu çıxışından iqtibas yerinə düşür: "Terrorizm hamımızın əleyhinə olduğumuz, bütün dünyanı təşviş içərisində saxlayan bəladır. Gözümüzün qarşısında isə Türkiyədə aylardır ki, dalbadal qanlı terrorlar törədilir. Bircə dəfə də olsun bu məsələləri Assambleyada geniş müzakirə mövzusuna çevirmişikmi? Türkiyəyə real dəstək ola bilməkdən ötrü səyləri birləşdirmək səmtində Avropa Şurası hansı təsirli tədbirlər görüb? Türkiyə onu hər an təhdid altında saxlayan terror aktlarına görə lap çoxdan müharibə vəziyyətində, zəlzələ içərisində yaşayan kimidir".
Türkiyə uzun illərdir sübuta yetirib ki, o, demokratik dövlətdir. Lakin müharibə dövrünün, Türkiyənin ən müxtəlif xarici və daxili düşmən qüvvələrin törətdiyi təhlükələrlə üz-üzə qaldığı indiki ekstremal şəraitin öz şərtləri var. Demokratiya vacibdir. Lakin dövlətin və cəmiyyətin təhlükəsizliyinin lazımi səviyyədə təmin olunmadığı bir yerdə demokratik təsisatlar normal fəaliyyət göstərə bilərmi? Məhz dövlətin və millətin maraqları naminə hansısa fərqli prizmadan baxarkən qəbul edilə biləcək kəskin addımlar atılırsa, bunu demokratiyanın məhdudlaşdırılması kimi qiymətləndirmək qətiyyən düzgün deyil.
Türkiyədə keçirilən ümumxalq səsverməsi ölkə əhalisinin seçimidir. Bu istiqamətdə tənqidlərin böyük hissəsinin Türkiyəyə kənardan təzyiq mahiyyəti daşıyır.
AŞPA bir tərəfdən ümumxalq səsverməsinin xalq iradəsinin ən dəqiq ifadəçisi olduğunu təsdiqləyir. Digər tərəfdən məhz referendum yolu ilə, xalqın iradəsinə arxalanaraq ölkənin hansı yolla irəliləməsi haqqında qərar çıxarmağı qət etmiş Türkiyənin başına ağıl qoymağa, ondan öz lazım bildiyi kimi deyil, kənardan təlqin edilən resept əsasında hərəkət etməsini istəyirik. Türkiyə tarixi, ənənələri, uzun əsrlik dövlətçilik təcrübəsi olan dövlətdir.
Təbii, AŞPA Türkiyəyə məsləhət də verə bilər, yol da göstərər, köməyini təklif də edə bilər. Amma bütün bunlar, sadəcə, məşvərət və məsləhət çərçivəsində olmalıdır, Türkiyənin xüsusiyyətləri, durumu, çəkisi, yeri və s. amillər mütləq nəzər alınmalıdır.
AŞPA-nın məsləhətləri təhdidə, istəyi ultimatuma, istəyi hədəyə çevrilməməlidir.
Türkiyə AŞPA-nın buyruqlarını və amiranə tələblərini gözuyumulu yerinə yetirmək istəməyəndə Ankara əsassız, qərəzli, hətta siyasi əxlaqdan kənar "tənqid"lərə məruz qalmamalıdır, bu ölkəyə deyilməməlidir ki, səhv edirsən, demokratik prinsipləri unudubsan, yolunu azıbsan.
AŞPA-da səs-səsə verən deputatlar, siyasətçilər, sifarişli və ya emosional çıxışlar edənlər bir anlıq düşünsünlər, qəti hökm verməyə tələsməsinlər. Bəlkə "tənqid" etdikləri Türkiyə, əslində, düz yoldadır, yanılan və səhv edən Türkiyə yox, elə AŞPA rəhbərliyinin özüdür?! Və bəlkə AŞPA-nın özü yolunu azıb, yox?..
AŞPA-nın sədri Pedro Aqramuntla bağlı olaylar aşkar göstərir ki, demokratiya prinsiplərindən, qanunların aliliyindən fasiləsiz bəhs olunan strukturun özündə qanunlara tüpürmək belə, istəmirlər.
Aqramuntun iclas zalından qovulması ilə bağlı cəhdlər, təhqirlər, əsassız suçlamaların sıralandığı isterik nitqlər prosedur qaydalarının pozulması ilə yanaşı, heç bir müvafiq hüquqi çərçivə olmadan AŞPA sədrinin postundan kənarlaşdırılmasına yönəlmiş ssenaridir.
AŞPA özünə inamı sürətlə puça çıxardığının fərqindədirmi? Çətin. AŞPA Türkiyə ilə münasibətlərdə və əlaqələrdə Ankaraya təzyiq göstərərək təcrid etməyə çalışmaq əvəzinə daha səbatlı mövqe tutmalıdır.
Türkiyədəki referendumla bağlı yenidən monitorinqin keçirilməsi tələbi Avropada demokratik prinsiplərin qorunması cəhdi və ya əməkdaşlığı intensivləşdirmək istəyi yox, faktiki cəza tədbiridir.
Ankara banan respublikasının paytaxtı deyil və təzyiqlərə əsla boyun əyən deyil. Bu isə Türkiyənin ümumAvropa proseslərindən təcrid edilməsi planı da sayıla bilər ki, sonucda Strasburqla Ankaranın münasibətləri gərilmənin ifrat həddinə çata bilər.
Əlaqələrin pozulması nə AŞPA-ya, nə də Türkiyəyə xeyir verəsi deyil.
Azərbaycana edilən təzyiqlər zamanı rəsmi Bakı beynəlxalq təşkilatlarla şaquli yox, üfüqi münasibətlərə tərəfdar olduğunu qətiyyətlə nümayiş etdirmişdi. Bakının mövqeyi aydındır: AŞPA və ya hər hansı struktur müəllim, biz də tələbə deyilik: dərs vermək yox, müzakirələrə meylli olmaq gərəkdir. Bu, bərabərhüquqlu, normal münasibətlər prinsipidir.
AŞPA ilə Türkiyə arasındakı siyasi böhransa Ankaraya qarşı ədalətsiz, qərəzli mövqe tutulduğunu aşkar göstərir.
Türkiyə dünyəvi, demokratik dövlətdir və normal, sivil cəmiyyətə malikdir. Belədirsə, Türkiyənin mentor tonu ilə verilən qərarlara, "dərs"lərə əsla ehtiyacı yoxdur.
İllah ki, son vaxtlar ksenofobiya və islamofobiya bəlalarına mübtəla olmuş siyasətçilərin münasib tribuna saydıqları AŞPA ikili standartlar siyasəti yürüdərək məntiqi unutmaqla dərs verməyə, Ankaranı "yerində oturtmağa" çalışır.
AŞPA-nın Türkiyədə keçirilmiş referendumla bağlı monitorinq aparmaq qərarı açıq, aşkar təzyiq elementidir və bunun başqa adı yox.
AŞPA rəhbərliyi bəyan edir ki, monitorinq zəruri, demokratik prinsiplərin qorunmasına və möhkəmlənməsinə xidmət edən prosesdir, üstəlik, sən demə, "təşkilat və üzv ölkələr arasında əlaqələri möhkəmləndirir".
Yaxşı, səsvermə nəticələrinin monitorinqi belə "gözəl" prosedurdursa, nədən Ermənistanda Konstitusiyaya əlavələr və dəyişikliklərlə bağlı səsvermə yoxlanılmır, nə üçün Britaniyadakı "Brexit" səsverməsinin nəticələri zərrəbin altına alınmır? Albaniya, Serbiya, Yunanıstan, Fransa, Kipr, Portuqaliya - ümumiyyətlə, 18 ölkədəki sonuclar niyə yoxlanmır?!
AŞPA indi xəstə, konvulsiyalarda qıvrılan orqanizmə çevrilib.
Türkiyədə "demokratik islahatlar" tələb edən bu qurumun özü müalicə olunmalı, xəstəliklərini müayinə etməlidir. Əks təqdirdə, AŞPA heç nəyə nail olan deyil.
Səbəblər çoxdur
Çünki Avropa Birliyinin rəhbərliyinin Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğandan "qisas almaq" istəyi AŞPA-ya da sirayət edib.
Ötən ilin iyulun 15-də Türkiyədə hərbi çevriliş cəhdi olanda, qardaş ölkə terrorçuların hədəfinə alınanda AŞPA gözləmə mövqeyi tutmuşdu. AŞPA nəticəni gözləyirdi, Fətullah Gülən tərəfdarlarının planının nə ilə başa çatacağını gözləyirdi və yalnız hərbi çevriliş cəhdinin baş tutmadığını anlayanda dilə gəlmişdi.
Türkiyə Konstitusiyasına əlavələr və dəyişikliklərlə bağlı referendum ərəfəsində Avropa Birliyi ölkələrində rəsmi Ankaranın təmsilçilərinə, türk nazirlərə qoyulan yasaqlar; Almaniyadakı qəzetlərin türk dilində "Hayır!" başlıqları ilə çıxması; Fransada, Belçikada, Almaniyada, İtaliyada, İspaniyada, Avstriyada terrorçu PKK-ya verilən "referendum öncəsi" dəstək və ən nəhayət, bir sıra məşhur qəzetlərdə Türkiyə prezidenti Ərdoğanın başına tapança dirənmiş vəziyyətdə əks olunduğu karikaturalar - bütün bunları Ankara unutmayıb.
Biz də unutmamaşıq.
Monitorinq hansı dərdə dərmandır?
Əslində, AŞPA ilk dəfə deyil ki, Türkiyədəki durumu araşdırmaq, monitorinq aparmaq istəyindədir. Sadəcə, hər dəfə belə təşəbbüslər səslənəndən sonra yenidən gündəmə qaytarılan tələbə hədəf olan iki ölkədən biridir Türkiyə.
"Səsvermə nəticələrinin monitorinqi" prosedurunu AŞPA 15 il əvvəl, 1992-ci ildə qəbul edib - təşkilatın qurucularından olan Türkiyənin də təşəbbüsü ilə.
Məqsəd Sovetlər Birliyi dağılandan sonra postsovet məkanının və Şərqi Avropa ölkələrinin Qərbi Avropaya inteqrasiyasını sürətləndirməkdi.
Məhz bu məqsədlə Şərqi Avropa ölkələrində monitorinqlər aparılmağa başlandı.
Türkiyə həmin ölkələrin siyahısında yoxdu, çünki Türkiyə o siyahını hazırlayan ölkələrdən biri idi.
Fəqət o dönəmdə Avropa Birliyi siyasi təşkilata çevrilməyə qərar verdi, 1993-cü ildə "Kopenhagen kriteriləri" qəbul olundu. Təbii ki, Avropa Birliyi heç bir halda AŞPA deyildi.
Bu səbəbdən AŞPA Avropa İnsan Haqları Bəyənnaməsini təməl qanun qəbul etdi, öz konstitusiyası və ortaq hüququ olmadığı üçün Avropa İnsan Haqları Məhkəməsinin (AİHM) qərarlarını istinad sayıb, mübahisəli hallarda öz qərarlarından üstün prinsiplər bəyan etdi.
Türkiyə üçün problemlər də məhz o zaman başlandı. Ankara, qurucusu olduğu AŞPA tərəfindən 1996-cı ildə monitorinq siyahısına daxil edildi. Türkiyədə PKK terroru ilə mübarizənin "qeyri-demokratik" adlandığı, "işgəncə" iddialarının sıralandığı, Türkiyə siyasətinin hərbçilərin nəzarətində olduğu, Ankaranın qonşu dövlətlərlə, xüsusilə də NATO-dakı müttəfiqi Yunanıstanla münasibətləri Kardak adasındakı qayalıqlara görə tarıma çəkdiyi zamanlardı.
Türkiyə o siyahıdan PKK lideri Abdulla Öcalanın tutulduğu, edama məhkum edilib qərarın ertələndiyi, Avropa Birliyi ilə aparılan danışıqların dondurluduğu 1999-cu ildə yox, əksinə danışıqlar bərpa olunanda belə, Türkiyə həmin "qara siyahı"da idi.
Türkiyə o siyahıdan 2004-cü ildə, ölkə qanunvericiliyinin Avropa Birliyi qərarlarına uyğunlaşdırılması prosesi başlananda çıxarılmışdı.
Həmin islahatlar proqramında edam cəzasının ləğvi, AİHM qərarlarının Türkiyə qanunları ilə ziddiyyət yaratdığı zaman daha üstün sayılması proseduru da.
Səbəb aydındı: Nəcməddin Ərbakanın "xristian klubu" adlandırdığı Avropa Birliyi ilə Ərdoğan daha sıx, intensiv və məntiqi əlaqələr qurmağa çalışırdı. Üstəlik, Ərdoğan ölkə siyasətinə və demokratik cəmiyyətə ən böyük təzyiq göstərən hərbçilərin müdaxilə imkanlarını minimuma endirməyə başlamışdı.
Avropa Birliyi mövqelərini ilk dəfə 2015-ci ilin iyunun 7-dəki seçkilərdən sonra sərtləşdirdi. AKP parlamentdəki çoxluğu itirdi, PKK yenidən qanlı terror aksiyalarına başladı, ölkənin şərqindəki şəhərlərdə barrikadalar quruldu, kürd terrorçular "xəndək savaşı"na başladılar və ölkə 1990-cı illərə qayıtdı.
İkinci sərtləşmə 2016-cı ilin iyulun 15-dəki hərbi çevriliş cəhdindən sonra oldu. Türkiyədə və dünyada "Mustafa Kamal Atatürk irsinə sadiq" hərbçilər arasında Fəthullah Gülənin "mürid"lərinin heç az olmadığı aşkarlandı.
Çevriliş cəhdindən sonrakı istintaqları, təhqiqatları, araşdırmaları AŞPA "insan haqlarının kütləvi şəkildə pozulması" kimi dəyərləndirdi.
Və sonucda Ermənistan, Bosniya-Hersoqovina, Gürcüstan, Moldova, Rusiya, Ukrayna ilə birlikdə Türkiyədə də "monitorinqə zərurət duyulduğu" deyildi.
Bundan sonra nə olacaq?
Maraqlı sualdır, cavabı isə sadə.
Türkiyədə demokratiyaya, şəffaf seçkilərə, məhkəmə sisteminin ədalətinə inanan, Ərdoğan hakimiyyətinin terrora və anarxiyaya qarşı mübarizə apardığına şübhə etməyən insanlar AŞPA-ın "Baxın, sizi "qara siyahı"ya inkişafınız, rifahınız üçün saldıq" ikiüzlülüyünə, təcridi "əməkdaşlığın bir parçası", hədəni "məsləhətlər proqramı" saymasına acı-acı gülümsəyərək doğru saydıqları yolla davam edəcək.
Sadəcə, özlərinə inanaraq, güclərinə güvənərək.
Elçin Alıoğlu,
Milli.Az
27.04.2017 / 09:28
Milli Məclisin deputatı Elman Nəsirov
Avropa Şurası Parlament Assambleyasının (AŞPA) yaz sessiyasında Türkiyə əleyhinə qəbul edilmiş qərar qurumun bütün mahiyyətini üzə çıxardı.
Bunu Trend-ə Milli Məclisin deputatı Elman Nəsirov deyib.
E.Nəsirovun sözlərinə görə, məlum oldu ki, bu qurumun daxilində islamafob və ksenofob qüvvələr kifayət qədərdir:
"Onlar müsəlman ölkəsi Türkiyənin inkişafını həzm edə bilmirlər. Türkiyəyə monitorinqin tətbiq edilməsi ilə bağlı qərar bunu aydın şəkildə göstərdi. 1996-2004-cü illərdə AŞPA Türkiyəyə monitorinq tətbiq edib, 2004-cü ildə isə Türkiyə post-monitorinq dövrünə daxil edilib. Yəni bu o deməkdir ki, Türkiyəyə münasibətdə Avropa Şurası öz dəyərlərinin kifayət qədər müdafiə etdiyinin fərqində olub və bu ölkəyə qarşı daha loyal mövqe nümayiş etdirib. Amma yenidən - 13 il sonra Türkiyəni 1996-2004-cü il vəziyyətinə qaytarmaq, Türkiyəyə qarşı olduqca qərəzli davranışın ifadəsidir. Bu həm də onu təsdiq etdi ki, Avropa Şurası heç bir dövlətə münasibətdə belə addım atmayıb, heç zaman post-monitorinq mərhələsində olan dövləti ikinci dəfə monitorinq mərhələsinə qaytarmayıb, ona qarşı siyası nəzarəti həyata keçirməyib. Belə olan vəziyyətdə Türkiyə tərəfi də çox düzgün olaraq, bunu AŞPA-nın tarixində tarixi səhv hesab edib".
Deputat hesab edir ki, bu gün AŞPA Türkiyəyə əslində təşəkkür və minnətdarlıq etməlidir :
"Çünki Türkiyə üç istiqamətdə terrorizmə - PKK, İŞİD və FETO-ya qarşı mübarizə aparır. Heç bir Avropa ölkəsi tapmaq olmaz ki, eyni zamanda üç istiqamətdə terrorizmlə mübarizə aparsın. Türkiyə bununla dünyada təhlükəsizliyə böyük töhfə verir. İkincisi isə, Türkiyə Yaxın Şərqdən gəlmiş 3 milyondan artıq qaçqına qucaq açıb, bununla da onların Avropaya daxil olmasının qarşısını alıb. Avropaya göstərdiyi bu cür dəstəyin müqabilində isə Türkiyəyə qarşı belə davranış qəbul edilməzdir və bu mövqe bir daha göstərir ki, Avropada çox ciddi bir böhran yaşanmaqdadır. Belə görünür ki, Avropada artıq Avropa baharı başlayacaq".
Qeyd edək ki, ötən gün AŞ PA-da böyük əksəriyyət Türkiyənin Avropa Şurası qarşısında öhdəliklərinin monitorinqi proseduruna qaytarılmasına səs verib.
Qətnamədə deyilir ki, Assambleya Türkiyədəki hadisələrin monitorinqini möhkəmləndirmək və fəallaşdırmaq niyyətindədir.
& VƏTƏNSEVƏRLƏR
25.04.2017 / 09:32
Əli bəy Hüseynzadə
“Bizə fədai lazımdır! Türk hissiyyatlı, islam etiqadlı, Avropa (müasir) qiyafəli fədai!”
“Füyuzat”da dərc olunmuş Əli bəy Hüseynzadənin məqaləsindəki bu fikri Azərbaycan jurnalistikasında yeni təkan yaratdı, “Tazə həyat”, “İrşad”, “Yeni füyuzat”, “Həqiqət”, “Tərəqqi”, “İqbal”, “Sədayi-həqq”, “Şəlalə”, “Açıq söz”, “Bəsirət”, “Qurtuluş”, “Dirilik”, “Azərbaycan”, “Övraqi-nəfisə” mətbuat orqanları tərəfindən “Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək” şəklində formalaşdı və təbliğ olundu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə dövlət bayrağında üç rənglə (mavi, qırmızı, yaşıl) simvollaşan Azərbaycan vətəndaşının ideya-mənəvi dəyərləri Əli bəy Hüseynzadənin həmin tezisi və füyuzatçıların tarixi xidmətləri ilə bağlıdır.
Azadlıq fədaisi Əli bəy Hüseynzadə Türkiyədəki təqiblərdən sonra Azərbaycana qayıdır və “Kaspi” qəzeti ilə əməkdaşlığa başlayır, publisistik yazılarını burada dərc etdirir və “Gənc türkçülük” nədir?” adlı məqaləsi ilə Türk tənzimat hərəkatının mahiyyətini şərh edir. Sonra o, dövrünün məşhur ilahiyyatçı-alimi, ictimai xadim və publisist Əhməd bəy Ağaoğlu ilə birlikdə və milyonçu Hacı Zeynalabdin Tağıyevin maliyyəsi ilə “Həyat” qəzetinin nəşrinə başlayır.
Ə.Hüseynzadənin Azərbaycanın ictimai-mədəni həyatı və milli jurnalistika tarixindəki xidmətlərindən ən çox diqqəti cəlb edən onun ardıcıl olan söz və mətbuat azadlığı uğrunda mübarizə aparmasıdır. Ədəbi-tənqidi və publisistik məqalələri, şeirləri, bədii nəsri və siyasi-fəlsəfi pamfletində Ə.Hüseynzadə azadlığı, hürriyyəti obrazlı şəkildə təqdim edir, azad sözü “pəruyi-hürriyyət” (azadlıq pərisi) adlandırır və onu “Kuhi-Qaf və Suimurq quşu” məqaləsində Qaf dağlarına zəncirlə bağlanmış məşhur “od oğrusu” Prometeyə bənzədir. Azad sözün cəmiyyətdə varlığını Prometeyin odu, işığı ilə müqayisə edən Əli bəy 1905-1907-ci illərdə Azərbaycanda mətbuat və fikir azadlığının cəfakeşlərindən biri, milli ziyalılıq simvolu idi. O, azadlığın mahiyyətini anladır və deyirdi:
“Hürriyyəti-vicdanın mənası budur ki, hər kəs hər hansı etiqad və əfkarda bulunmaqda hürr və azaddır. Kimsənin, nə hökumətin, nə də bir fərdin etiqad və əfkarındən naşı bir kimsəyə təcavüz etməyə haqqı yoxdur. Hürriyyəti-kəlamə gəlincə, hər kəs etiqad və əfkarını aşkar surətdə söyləyib-yazmaqda muxtardır”. (Mövlude-Nəbi. “Füyuzat” jurnalı, 1907-ci il).
“Türk” kəlməsinin hətta dilə belə gətirilmədiyi bir tarixi məqamda Əli bəy Hüseynzadə "Həyat" qəzetinin səhifələrində çap etdirdiyi "Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir?" adlı əsəri ilə türk xalqlarına, o cümlədən Azərbaycan türklərinə üz tutaraq "Biz ki, türk oğlu türkük, biz ki, millətlərin ən qədimi və ulusuyuq", - deyə müraciət edir, bəzi mətbuat orqanlarında Çingiz xanın və Əmir Teymurun monqol kimi göstərilməsini tənqid edir, onların türk olduqlarını və nəsillərindən olan şəxsiyyətlərin də adlarını çəkərək onların hər zaman türkcə danışdıqlarını və türkcə yazdıqlarını bildirirdi.
Əli bəy Hüseynzadə Azərbaycan jurnalistikasının özüdür, xalqı uğrunda hər şey edən vətən fədaisidir. Onun bu sözləri hələ uzun illər Azərbaycan jurnalistikasında deyiləcək: “Çirkablara daş atmalıdır, həm də doluncaya, edilincəyə, ortadan vücudları qaldırılıncaya qədər daş atmalıdır, mümkün qədər böyük daşlar atmalıdır. Qayalar yuvarlamalıdır... Fədai lazımdır, fədai! Yuxarı sıçrayan murdarlıqlardan qorxmayan fədai! Türk qanlı, müsəlman etiqadlı, firəng fikirli, Avropa qiyafəli fədai!
Elnurə Şakirqızı,
modern.az
25.04.2017 / 21:54
Tomas de Vaal
Məşhur Britaniya analitiki, "Karneqi" fondunun böyük elmi işçisi, "Qara bağ: Ermənistan və Azərbaycan sülhlə müharibə arasında" kitabının müəllifi Tomas de Vaal hesab edir ki, Qarabağ münaqişəsini tədricən-addımbaaddım həll etmək lazımdır, amma bu gün bu təsəvvür edilmir. Modern.az virtualaz.org-a istinadən xəbər ki, Ermənistan sülh prosesini altdan-altdan pozur və bunda Azərbaycanı ittiham edir.
De Vaalın fikrincə, münaqişənin ölü nöqtədən tərpənməsi üçün ermənilər işğal edilmiş rayonları azad etməyə başlamalıdır. Əgər tərəflər bir-birinə güzəşt etməsələr, növbəti toqquşmalar yalnız vaxt məsələsidir.
"Qarabağ münaqişəsində tədricən dəyişikliklərə nail olmaq çox çətindir. Əksəriyyət sizə deyəcək ki, münaqişələr bir anda, bir imza və ildırımın sürətiylə həll edilmir. Başqa cür olur: münaqişələr tədricən sönür, vəziyyət uzun illər ərzində antaqonizm mövqeyindən, tərəflərin artıq bir-birindən təhdid hiss etmədiyi mərhələyə keçir. Şimali İrlandiyada, yüz faiz olmasa da, belə oldu, indi Kipr də bu yoldadır.
İdealda Qarabağ münaqişəsinin həllini addım-addım, qarşılıqlı güzəştlər yolu ilə görmək çox yaxşı olardı. Məsələn, ermənilər tərəfindən Qarabağdan cənub-şərqdəki rayonlardan birinin, nəqliyyat əlaqələrinin açılışı və ya Qarabağ ermənilərinə böyük hüquqların verilməsinə əvəz olaraq, azad edilməsi.
Amma mən bunun bu dəqiqə mümkün olacağını düşünəcək qədər sadəlövh deyiləm. Münaqişə politoloqların dediyi kimi, həddindən artıq elə ciddiləşib ki, istənilən güzəştlər hər iki tərəfdən bir növ satqınlıq və ya milli təhlükəsizlik maraqlarına xəyanət kimi qəbul edilir. Buna görə, mən tədricən dəyişikliklər haqqında danışarkən o kiçik addımları nəzərdə tuturam ki, atəşin dayandırılması ilə bağlı mandatın möhkəmləndirilməsi və ağır silahların təmas xəttindən uzaqlaşdırılması kimi daha əhəmiyyətli siyasi məqamlarla müşayiət olunsun", - deyə de Vaal “Focus on Karabakh”ın redaktoru Emil Sanamyana müsahibəsində bildirib.
Tomas de Vaal Azərbaycanın, əgər danışıqlar nə iləsə nəticələnməyəcəksə, Qarabağ üçün müharibəyə başlamağa hazır olması və bunun nəyə gətirib çıxaracağı, ümumiyyətlə Azərbaycanın davakar ritorikası barədə fikrə də münasibət bildirib: “Ermənilər özləri özlərinə xatırlatmalıdırlar ki, onlar öz evlərini itirmiş və öz torpaqlarına qayıtmaq istəyən insanlara qarşı düşməncəsinə köklənməməlidirlər. Mən bilirəm ki, prezident Sarkisyan bir dəfə "Ağdam – bu ermənilərin vətəni deyil" deyə etiraf edib və bunun üçün tənqid edilib. Amma əslində o düzünü deyirdi".
Britaniya analitiki deyir ki, ermənilər və azərbaycanlılar birlikdə yaşamağı bacarırlar və bunu onların Gürcüstanda, Rusiyada və başqa ölkələrdə sülh şəraitində yaşamaları da sübut edir.
"Münaqişəni həll etmək, əgər siz əks tərəfin dərdinə şərik olmursunuzsa, çətindir. Azərbaycanın münaqişəyə münasibəti dəyişə bilər, əgər şərait dəyişəcəksə. Söhbət, ilk növbədə, ərazilərin qaytarılmasından gedir”, - deyə de Vaal vurğulayıb.
Ekspert daha sonra deyib: “Azərbaycanı atəşkəs rejiminin pozulmasına görə tez-tez tənqid edirlər. Amma axı erməni tərəfi də gizlin-gizlin hər şeyi edir ki, sülh prosesi pozulsun. Məsələn, Kəlbəcər rayonunda yollar tikir və Azərbaycan məntəqələrinin adlarını dəyişdirərək erməniləşdirir.
İndi hər iki tərəf öz hərbi, diplomatik və iqtisadi mövqelərindən çıxış edərək oyun oynayır. Və heç kim güzəşt etmək istəmir. Bu isə o deməkdir ki, onlar gec-tez yenidən qarşı-qarşıya gələcəklər”.
Modern.az
20.04.2017 / 22 :10
Dos., Dr. Faiq Qəzənfəroğlu
İndi “şamanizm” kimi qələmə verilən dini təlimi qədim dövrlərdə “şaman” deyil Kam//Qam təbliğ edirdi ki, onların adıyla bu dini-fəlsəfi təlimi Kamlıq adlandırmaq da doğru deyildir. Məhz bunu doğru anlayaraq İbrahim Qəfəsoğlu da H.Tanyunun fikirlərinə qatılaraq hesab edir ki, qədim türklərin dini inancı Tanrıçılıqla “şamanlıq” arasında heyrət ediləcək dərəcədə yaxınlıq olsa da, bütün hallarda türklər təbiət qüvvələrinə, atalara və tək Tanrıya sitayiş ediblər. Başqa sözlə, qədim türklərdə bütlərə sitayiş olmadığına görə, onlar arasında “şamanizm” və “totemizmə” yer olmamışdır. Qəfəsoğluya görə, əski türklərin qədim dini Göy Tanrı dini olmuş və ehtimala görə “şamanizm” türklər arasında moğollar tərəfindən yayılmışdır. Türk bilgələrindən Rəfik Özdək də İ.Qəfəsoğlunun bu mövqeyindən çıxış edərək yazırdı ki, qədim türklər heç vaxt nə totemçi, nə bütpərəst, nə də şamançı olmayıblar; şamanizm moğol inancı olmuş, türklər arasında geniş yayılmamış və daha çox sehr, cadu kimi başa düşülmüşdür.
Biz də, qədim Türklərin Tanrıçılıq fəlsəfəsini “şamanizm” adı altında verilməsini tamamilə yanlış hesab edirik. Çünki hazırda “şamanizm” kimi verilən dini-fəlsəfi görüşlərin çoxu Göy Tanrı fəlsəfəsinə aid olmuşdur. Sadəcə, avropalılar tərəfindən “şamanizm” adlandırılan qamlıq təlimi əski türklərin Göy Tanrıyla bağlı təsəvvürlərinin ilkin mərhələsidir. Milli bilgəmiz Əli bəy Hüseynzadənin təbrincə desək, türklərin qədim zamanlarda əsasən təbiətə, təbiət sirlərinə pərəstişdən ibarət bulunan “şamanizm”i bəzi qamların/“şaman”ların şarlatanlığı sayəsində sonralar bütpərəstlik dərəcəsinə düşmüş, ancaq bu bütpərəstlik, həmin dövrlərdə bir o qədər qaba olmayıb Misir, yaxud da Yunan qədim məzhəbləri kimi xurafat səviyyəsinə enməmişdir. Eyni zamanda Hüseynzadə türklərin ilkin inanclarında olan oda sitayişilərni “şaman”larla qamlarla bağlayıb, Arilərin gəlişindən sonra ortaya çıxan zərdüştilərin atəşpərəstliyə aid olmamasına diqqət çəkmişdir. O yazırdı: «Nura pərəstiş guya İyzədə (Hörmüzə - F.Q.) pərəstiş demək olduğundan Zərdüşt məzhəbinin başçıları tərəfindən axırda qaba bir atəşpərəstliyə çevrildi. Atəşpərəstlik isə zatən yuxarıda qeyd olunan şaman (əslində Qamların Tanrıçılıq fəlsəfəsində - F.Q.) məzhəbində də var idi. Bir çox adətimiz bu dövrlərdən qalmadır. Məsələn, axır çərşənbələrdə atəş yandırıb üzərindən atılmamız və sairə».
O qeyd edirdi ki, “şamanizm”dən sonra türklərin əsas dini-fəlsəfi təlimi Göy Tanrıçılıq olmuşdur. Başqa sözlə, bəzi “şaman”ların/qamların yanlış əməlləri nəticəsində “şamanizm” bütpərəstliyə çevrilsə də, ancaq “şaman” bütpərəstliyi uzun sürməmiş və Tanrıçılıq dini yaranmışdır. O yazır: «Fəqət şu təəddüd ilahə ilə bərabər türk oğuzlarda vəhdaniyyəti-rəbbaniyyə fikrinə bir meyil bulunduğuna sahibüssəma mənasına gələn və ilahülilahə olması möhtəmil olan «tanrı», yəni gög tanrı və yaxud sadə «gög» denilən allah dəlalət ediyor. Qədim türklərin ruha etiqadları var idi. Orxon abidəsinə görə ruh bir quş şəklində təsəvvür olunuyordu. Movtayı dəfn etmək adəti dəxi talibi-diqqətdir». Maraqlıdır ki, digər milli bilgəmiz Əhməd bəy Ağaoğlu da Türklərin ilkin dünyagörüşünün formalaşmasında “şamanizm”i görmüş, sonradan onu Tanrıçılıqla eyniləşdirmişdir. «Tanrı dağında» hekayə-məqaləsində Ə.Ağaoğlu yazırdı ki, qədim türkləri Tanrıya doğru aparanlar Şamanlar Şamanı/Qamlar Qamı Qaraqumlu Göyçə həm də Tanrı qulu, Tanrı elçisi olmuşdur. Eyni zamanda Ə.Ağaoğlu bu hekayəsində göstərməyə çalışır ki, Şaman/Qam insanı Tanrı ilə qovuşduran bir məbud, Tanrıya aparan yolun bələdçisidir: «Özümü Tanrı dağının təpəsində, Şamanı öndə, özümü arxada yeriyən gördüm. Dağın təpəsi geniş və uzun bir meydandı. Minlərcə insanlar toplanmışdı. Diqqət etdim: şamanlar və şamanlara qoşulmuş mənim kimi Tanrı aşiqləri idi! Hər elin şamanları başda Şamanlar Şamanı olmaq üzrə ayrı bir səf təşkil edirdi. Odur, sarı rəngli tuğun altında Cunqariya şamanları, bax qırmızı rəngli tuğun yanında Qırğız şamanları, o biri tərəfdə göy rəngli Orxon şamanları, daha o biri yanda yaşıl rəngli Qaşqar şamanları, onların sol tərəfində Qobi şamanları, sağ tərəfdə pənbə rəngli Altay şamanları! Bu da bizim qara rəngli Qaraqum şamanları» (4, s.85). Yusif Vəzir Çəmənzəminli isə turanlıların ya da iskitlərin bilgələrini, fəlsəfə-din bilicilərini birmənalı şəkildə qam adlandırmış, qamların nüfuzunun Türk-Turan xaqanından daha böyük olmasını yazmışdır.
Bu baxımdan “türklər hələ Turanda yaşayarkən onların ilk dini şaman dini olmuşdur”, ya da türk soylu iskitlərin, yəni turanlıların dini əqidələri “şamanlıq” olub fikirləri, bizim üçün Turanlıların əski dövrlərdə Tanrıçılığa tapınması anlamındadır. Çünki dini-fəlsəfi təlimləri təbliğ edənləri indiki anlamda “şaman” ya da əski adıyla “qam” adlandırıb bu dini fəlsəfi təlimi də uyğun olaraq “şamanizm”, “qamlıq” adlandırmaq qətiyyən doğru deyildir. Əksinə, avropalılar tərəfindən “şaman” adlandırılan, əslində isə doğma adı qam olan bilgələrimizin düşüncələrinin əsasında Tanrı ideyası dayanmışdır. Qamlar məhz Tanrıya, Göy Tanrıya istinad edərək öz öncəgörmələrini, düşüncələrini ifadə etmişlər. Ona görə də, Avropa alimləri tərəfindən bilərəkdən ya bilməyərərkdən “şamanizm” kimi qələmə verilən, bizim bir çox alimlərimiz tərəfindən də təkrarlanan bu fəlsəfənin əsasında Tanrı ya da Göy Tanrı ideyası dayanır.
Bizcə, Türklərin ən əski dini-fəlsəfi inancı olan Tanrıçılığın “şamanizm” adlandırılaraq Orta Asiya və Altayda göstərilməsi təsadüfi olmamışdır. Bununla da, Avropa alimləri bir tərəfdən qədim dövrlərdə Türklərin bütpərəst olmasına, digər tərəfdən isə Ön Asiyadan uzaq tutulmasına çalışmışlar. Ona görə də, V.Radlovun, L.Qumilyovun heç bir əsas olmadan türklərin qədim fəlsəfəsini “şamanizm” adı altında Altay və Orta Asiyayla məhdudlaşdıraraq “gənc”ləşdirmələrini, üstəlik monqollarla bir sıra qoymalarını tamamilə cəfəngiyyat hesab edirik. Digər tərəfdən də Avropa alimləri qamlığı mənfi anlamda sehirbazlıq, cadugərlik kimi də qiymətləndirməklə fəlsəfi yükünü azaltmağa çalışmışlar. Halbuki onların sehirbazlığı, cadugərliyi elmi fikrin inkişafına səbəb olmuşdur. Başqa sözlə, qamların/”şaman”ların sehirbazlığıyla digər xalqların sehirbazlığı arasında xeyli dərəcədə fərqliliklər vardır. Türk filosofu Ülken doğru yazır ki: “Türklərdə sehir daima dinin yanında bir mövqe almış və bu iki təfəkkür birbiriylə mücadilə edəcək yerdə biləkis birbirini tamamlamışdır. Halbuki Sami qövmlərdə - eskeriya - dinlə sehir, “rahib” ilə “kahin” mücadilə etmişlər və bu növü millətlərdə dini inqilablar bundan doğmuşdur. İslamiyyətdən sonra əski Türk dini mütəkəllimlər və fiqihləri yetişdirdiyi kimi, əski Türk sehri də Xorasan ərənlərini, dərvişlərini, yəni Türk mistiklərini yetişdirmişdir. Həqiqətdir ki, İslamiyyətdən sonra da Türk təriqətləri daima çiftçilik, mədənçilik, çobanlıq, dəbbağlıq, empirik təbabət kimi texnik işlərini mühafizə etmişlər və adətən təriqəti ona mərbut dini bir vəzifə halına gətirmişdilər”.
Bununla da belə bir nəticəyə gəlirik ki, Tanrıçılıq fəlsəfəsinin “şamanizm”, qamlıq, adları altında verilməsi, üstəlik onun mənfi anlamda “sehirbazlığa” yozulması qəsdli xarakter daşımış, Göy Tanrı ideyasının əsil mahiyyətinin açılmasına əngəllər yaratmışdır. Bu anlamda çoxcildlik «Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi»nin 1-ci cildində doğru yazılır ki, “şamanizm”lə Tanrıçılığa eyni statusdan baxmaq doğru deyildir. “Şamanizm” türk xalqlarının mənəvi həyatında böyük yer tutsa da, türk mentaliteti Tanrıçılıq üzərində qurulmuşdur: «Bu durumda şamanizm müstəqil dini-mifoloji sistem kimi formalaşa bilməzdi. Sadəcə olaraq, tanrıçılıq ideologiyası çərçivəsində toplumun praktik ehtiyaclarına cavab verməkdə, məişət səviyyəsində fərdi və gündəlik məsələləri həll etməkdə idi. Bu baxımdan şamanizmin tanrıçılıq sistemindəki yeri, təsəvvüfün (xüsusilə də xalq təsəvvüfünün) İslam dini içindəki statusu ilə eynidir».
Bizcə, türklərin, o cümlədən Azərbaycan türklərinin ilk dini olan qamlıq, əslində qamların təbliğ etdiyi Tanrıçılığın kökündə təbiətdən asılılıq durur ki, bu aslılıqa qarşı insanların apardığı mübarizə onun yaranmasında mühüm rol oynamışdır. Təbiətdən aslılığa qarşı mübarizə aparan Qamlar soyun-qəbiləbirləşməsinin fikir aləminin başçısı, ictimaiyyətin fikri və düşüncə dünyası idi. Tanrıçılıq dininin xadimi qam, yaxud da qamğan-qamxan olmuş, kağan termini də qam və qan sözlərinin birləşməsidir. Eyni zamanda qamın sinonimi ata, baba, qaqa, dədədir. Burada bir məsələyə də toxunaq ki, Türklərə aid “Qut” sözü də sonralar şamanizmə aid edilmişdir. Halbuki göydən Tanrının işıq vasitəsilə insanlar göndərdiyi uğurlu ruha inanan qədim türklər bu olayı qut adlandırmışlar. Başqa sözlə, Qutlu soydan birinin başçı seçilməsi ilə gerçəkləşən seçimi xalq etsə də, bu, toyda seçilən xaqanın tanrı qutu alması kimi dəyərləndirilmişdir. Eyni zamanda, “qut” sözünün ilahiliyi ilə bağlı Türk xalqları arasında onlarla (“ye, ürəyində qutun olsun”, “Bu ad bu igidə qutlu olsun” və s.) ifadələr vardır.
Hesab edirik ki, Tanrıçılığı təbliğ edənin Qam/Qamxan adlanması doğru olduğu halda, “şaman” sözü çox sonralar meydana çıxmış və Tanrıçılıqla ciddi bir bağlılığı yoxdur. Belə ki, “şaman” anlayışı Orta əsrlərdə Sibir Elində və digər ona yaxın bölgələrdəki xalqlarla türklərin dini inanclarının qarışmasının nəticəsidir. Bu nümunə kimi, qədim “şaman” inancları hesab olunan Altay rəvayətlərində ruslardan, moğollardan bəhs olunmasıdır. Altay əfsanələrinə görə, şaman Berqeselex qamlıq edərək onlardan vergi almaq istəyən ruslara deyir ki, Uluu Toyon (Ülgen) göydə yaşayır. Ruslar şamandan tələb edirlər ki, bunu sübut etsin. Şaman isə qamlıq edə-edə göyə uçaraq Uluu Toyonla görüşür və ruslardan-şüşəgözlülərdən, büzgözlülərdən ona şikayət edib yardım istəyir. Digər tərəfdən Tanrıçılığı təbliğ edən Qamlar Göy Tanrını birmənalı şəkildə gözə görünməz ilahi qüvvə hesab etdikləri halda, Altay əfsanlərinə görə, qışda göy donur və buzla örtülü olur, beləliklə şamanların əli göyə çatmır.
Bu anlamda qədim dövrdə yaşamış Qamların, yəni Türk bilgələrin Tanrıçılıq fəlsəfəsini çox sonralar meydana çıxan “şamanizm” anlayışı içində vermək doğru deyildir. Ancaq onu da başa düşürük ki, hazırda qədim türklərin Tanrıçılığı təbliğ edən Qamların fəaliyyətiylə indi Şamanizm adlanan inancları biri-birindən ayırmaq çox çətindir. Ən azı ona görə ki, Tanrıçılığı təbliğ edən Qamların dini işləriylə indiki “şamanlar”ın gördüyü işlər arasında ziddiyyətlərlə yanaşı, oxşarlıqlar da çoxdur. Məhz bundan yol alaraq hesab edirik ki, vaxtilə Qamların təbliğ etdiyi Tanrıçılıq dini-fəlsəfi təlimi ilə orta əsrlərdə Tanrıçılığın təsiri altında Sibir Elində və onun çevrəsində formalaşan Şamanizm arasındakı oxşarlıqları və fərqlilikləri doğru anlamaq lazmdırldir. Beləliklə, birmənalı şəkildə iddia edirik ki, Türklərin qədim dini-fəlsəfi təlimi “şamanizm” deyil, Tanrıçılıq olmuş, onu təbliğ edənlər isə qamlar, ozanlar, bilgələr olmuşlar. Bu həmin Qamlardır ki, Sumerlər, Aratta, Qut Eli, Subar Eli, Turan-Saka İmperiyaları, Manna, Midiya, Parfiya dövründə Tanrıçılığı təbliğ etməyə davam etmişlər.
Ardı var...
Dos., Dr. Faiq Qəzənfəroğlu
15.04.2017 / 06:03:43
Dos., Dr. Faiq Qəzənfəroğlu
Hazırda dünyada bir çox xalqların fəlsəfəsindən və filosoflarından bəhs edildiyi halda, “Türk fəlsəfəsi” ilə “Türk filosofu” anlayışlarına nadir hallarda rast gəlmək mümkündür.
Bütövlükdə isə “Türk fəlsəfəsi” və “Türk filosofu” anlayışlarının dünya fəlsəfəsində, dünya fəlsəfə tarixində özünəməxsus bir yeri olması fikrini söyləmək çox çətindir. Ən yaxşı halda Türk düşüncəsi İudaizm, Buddizm, Zərdüştizm, Xristian, İslam kimi dini-fəlsəfi təlimlərin, mədəniyyətlərin müəyyən bir tərkib hissəsi kimi verilərək, onun müstəqil varlığından isə qətiyyən bəhs olunmur. Məsələn, Hind fəlsəfi təlimi buddizmə, Çin fəlsəfi təlimi konfusiliyə, Yunan fəlsəfi təlimi kosmologiyaya, İran/Fars fəlsəfi təlimi zərdüştlüyə türk bilgələrin hər hansı əlavələrinin, şərhlərinin olması haqqında bilgilər verildiyi halda, müstəqil bir Türk dini-fəlsəfi təlimin adı çəkilməmişdir. Bizcə, “Türk fəlsəfəsi”, “Türk filosofu” anlayışlarının dünya fəlsəfəsinə ya da dünya fəlsəfə tarixinə daxil olmamasına əsas səbəb də, ancaq həmin dini-fəlsəfi təlimlərin tərkib hissəsi kimi göstərilməsi olmuşdur. Məhz bunun nəticə olaraq, ən yaxşı halda ilk Türk fəlsəfəsinin, türk filosoflarının adları Orta əsrlərdə çəkilir ki, onların özləri də əsasən İslam mədəniyyətinin ya da ərəbdilli fəlsəfənin nümayəndələri kimi qələmə verilirlər.
Əski Türk düşüncəsi, Türk dünyagörüşü Tanrıçılıq (Göy Tanrı) fəlsəfəsiylə bağlıdır ki, onun da Sami, Yunan, Çin, Hind-İran, Misir fəlsəfələrindən daha öncə var olmasına qətiyyən şübhə etmirik. Hər halda Turan-Türk uluslarından hesab olunan, m.ö. IV minillikdə İkiçayarasında mövcud olmuş Sumer sivilizasiyasının varlığı da Turan/Türk kosmoqoniyasının İran, Çin, Hind, Misir kosmoqoniyalarından qədimliyinə dəlalət edir. Sumerlərdə və digər Turani qövmlərdə görünən Göy Tanrı dininin (Göy Tanrı və Asra-Yağız Yer ikiliyi) digər dinlərdən daha əski olması, üstəlik onlara təsir göstərməsi yavaş-yavaş dünya elmində də qəbul olunmaqdadır. Eyni zamanda Türklərin Sumerlərdən öncə və Sumerlər dövründən indiyə qədər şüurlarında yaşatdıqları “Ana haqqı – Tanrı haqqı”, “Tanrı haqqı”, “Göy haqqı”, “Su haqqı”, “Torpaq haqqı”, “Yer haqqı”, “Günəş haqqı” anlayışları, eləcə də ailədə ataya, ağsaqqala sonsuz hörmət, ailə törəsi, el törəsi, atalar sözləri də Tanrıçılıq fəlsəfəsiylə sıx şəkildə bağlıdır.
Tanrıçılıq ideyası Sumerlərə qədər mövcud olmuş, Türk soylu ya da Türklərlə başqa bir xalqın qaynayıb qarışması olan Sumerlər də bu fəlsəfəni m.ö. IV-III minilliklərdə davam etdirmişlər. Hər halda Tanrıya “Dingir” deyən Sumerlərlə, Tanrıya “Cingir baba”, yəni Tanrı baba deyən əski Azərbaycan türkləri arasında yalnız dil qohumluğu deyil, dini-mənəvi eynilik də düşündürücüdür. Prototürk Subarlar isə Tanrıya Tenger demişlər. Türklərin, o cümlədən Azərbaycan türklərinin baş tanrı Tenqri/Dingirlə yanaşı Turan, Turkan, Tork, Turuk, Aras, Baba, Asar, Kuer, Qut, Qaşqay, Günəş kimi iyəadları da olmuşdur. Ümumilikdə, “Tanrı” ilə “Göy Tanrı” kəlimələri Türk xalqlarında müxtəlif şəkillərdə (dingir, tenqri, tanrı, tarı, tenqri və b.) səslənsə də mahiyyət birdir. Türkiyə və Azərbaycan türkləri baş tanrıya Tanrı, altaylar və şorlar tenqri, xaqaslar tiqir, şumerlər dinqir, yakutlar tanqara adlandırmışlar.
Tanrının sinonimi olan Dinqir sözünə, “Dinqir Rusaşe” şəklində Urartu mixiyazılı kitablarında rast gəlirik. Görünür, “Dinqir Rusaşe” Tanrı Rusanın ya da Tanrı Uruzun övladları anlamındadır. Digər tərəfdən Urartu çarlarının adı olan Rusa adı Uruz şəklində Tanrı adına sinonim kimi eyniləşdirilməklə yanaşı, o da iddia olunur ki, Uruz m.ö. I minillikdə etrusk tayfa ittifaqının sevgi və incəsənət tanrısı, Turan isə ilahəsi idi.
Bizcə, Türk və Tanrı sözlərində də yaxınlıq, doğmalıq vardır. Avestada adı keçən turanlı Dureketay Turuq-taydır ki, onu da Tenqritay/Taqritalyla eyniləşdirmək mümkündür. Tenqri, Tanrı və Türük sözlərinin doğmalığı Türk şəxs adlarında da öz əksini tapmışdır.
Ziya Bünyadov «Tanrı» və «Göy Tanrı» anlayışları ilə bağlı yazırdı ki, bugünkü Orta Asiya türk şivələrinin əksəriyyətində tenqri «Tanrı» və «Göy» mənalarını ifadə edir. Onun fikrincə, Türkiyə türkcəsində isə, bu söz (olduqca qədimləşmiş) yalnız «Allah» mənasında işlənmişdir: «Orxon-Yenisey kitabələrində Tenqri daim ilahi bir qüdrət kimi göstərilir: onun iradəsi ilə kaan (xaqan, hökmdar) iqtidara gəlir və şəxsən bu hökmdar Tenqri kimi və Tenqri doğumludur və Tenqri tərəfindən yaradılmışdır. Tenqri türk xalqını qoruyur, onun milli varlığı, daimliyini təmin edir və türk bəylərinin düşmən üzərində qələbə çalmalarını dəstəkləyir. Bu sifətilə, xüsusən türklərin hamisi olaraq türk Tenqrisi adlanır».
Türk-Azərbaycan etnoqonik miflərinin birində də göstərilir ki, Uğuz-Oğuz Tanrını qəbul etməyən atasına qarşı çıxmış və yer üzündə tək tanrıçılığı – Göy Tanrıya inamı yaymışdır. Əslində Uğuzun/Oğuzun digər bir adının Buğa/Öküz/Okuz xan olması da bunu təsdiq edir. Oğuz dastanına görə də ilk Türk hökmdarlarından biri olan Buğuhan tək Tanrıçılıq dinini təsis etmişdi. F.Rəşidəddin də yazır ki, tanrıçılıq dinini Oğuz xan formalaşdırıb və türklər arasında yayıb. Oğuz xan dastanına görə, türklər həmişə tək Tanrıya ya da Göy Tanrıya inanmış, çoxallahlı olmamışlar. Şamanizm və Maniçilik kimi digər Uzaq Doğu kökənli dinlər Türklər arasında kiçik zümrələr xaricində heç bir zaman yayğınlıq qazanmamışdır. F.Ağasıoğlu yazır: “Özlərini təbiətin yavrusu sayan türklər, özəlliklə bozqır türkləri hər bir təbii varlığın yiyəsi olduğuna inanır, onlara öz qamları vasitəsilə münasibət bildirir, ancaq bütün varlığın yaradıcısı kimi bir Tanrıya (Tenqri) tapınırdılar. Sumerlərin də dinqir dediyi bu teonim həm Tanrını, həm də onun simvolu olan Göyü (səmanı) bildirirdi”. Emin əl-Razi, İbn Fadlan kimi müəlliflərə görə də, Türklər, o cümlədən xəzərlər bir Tanrıya tapınırıdlar.
Çox güman ki, türklərdə Tanrı, Tanrıçılıq ideyası ya da fəlsəfəsi formalaşana qədər mifik-dini təfəkkürün bəlli inkişaf dövrlərindən keçmişdir. Hər halda Tanrı ideyasının müəyyən təkamül prosesinin məhsulu olması artıq çoxlarında şübhə doğurmur. Bu anlamda Tanrıçılıq fəlsəfəsi Türk dini-mifik təfəkkürünün yekun nəticəsidir. Nizami Cəfərov yazır: «Tanrıçılıq dünyagörüşünün müəyyənləşməsi ilə ona qədərki bütün etnik-ideoloji idrak formaları tanrıçılığa tabe olur, mifologiya bundan sonra məhz bu mükəmməl dünyagörüşünün (tanrıçılığın) «məntiqi» ilə yaşayır, onu tamamlayır və qədim türk cəmiyyətində kütləvi düşüncədən fərqli olaraq, «professional» düşüncə (yuxarı silkin, cəmiyyətin yüksək təbəqələrinin düşüncəsi) daha çox tanrıçılığa əsaslanır». Onun fikrinə görə, Tanrı – göylər aləmi ilə bağlıdır, lakin Türkün yaşadığı torpağın da, cəmiyyətin də, qəbilənin də taleyini Tanrı müəyyənləşdirir: «Əgər Tanrı istəməsə, kimsə türk cəmiyyətinin hökmdarı (kağanı) ola bilməz. Ona görə də türklərdə hökmdar kultu mövcud olmuş, hətta tanrıçılığın tənəzzülündən sonra da yaşamışdır».
XIX-XX əsrlərdə Tanrıçılıqla bağlı dini-fəlsəfi inanclar Avropa və Rusiya elmində daha çox “şamanizm” ya da “qamlıq” kimi verilməyə çalışılmışdır. Özəlliklə, Avropa alimləri tərəfindən “şamanizm” adlandırılan, ancaq əski dönəmlərdə qamların fəlsəfi dünyagörüşünü əks etdirən biliklər Tanrıçılıqdan başqa bir şey deyildir. Başqa sözlə, “Qam” ya da “Şaman” Tanrıçılıq dinində “filosof” rolunu oynadığı üçün, bu dini Qamlıq ya da Şamanizm adlandırmaq yanlışdır. Birincisi, Tanrıçılığı təbliğ edən “şaman” deyil, Qam olmuşdur. Bu baxımdan indi “şamanizm” kimi qələmə verilən dini-mifoloji inanclar daha çox Qamların təbliğ etdiyi Tanrıçılıqla bağlıdır. Bu anlamda türk filosofu Hilmi Ziya Ülken doğru qeyd etmişdir ki, əski Türklər dini rəislərinə “toyon”, sehirbazlara “kam” dedikləri halda, avropalılar bu kəliməni “şaman” olaraq almışlardır: “Sehir, dinin ziddi qiymətlərə malikdir: Əski Türk dini sağı, şamanizm solu uğurlu sayırdı. Din sağdakı erkəyə, şamanizm soldakı qadına qiymət verirdi. Bundan dolayı “kam”lar ya həqiqətən qadınlardır; yaxud da qadın qiyafətinə girmiş və bütün hərəkətlərində onu təqlid edən erkəklərdi. Şaman bir növü ibtidai təbib və texnikdi: sinir xəstəliklərini müalicə edər; yağmur, hasad, bərəkət üçün sehirli tədbirlər alır; sehirbazlıq və kahinlik yapardı. Kamlar, əllərində, rəqs və ayin əsnasında qamçılar buludururdular. Kəlimə də göstərir ki, bu alət qamlara, yəni Şamanlara məxsusdur”.
Bizcə, Tanrıçılıq dini-fəlsəfi təlimini Avropalılar əski Türk dünyagörüşünü dar anlamda “şamanizm” adlandırıb ona kölgə salmağa çalışsalar da, zamanla əski Türk fəlsəfəsinin daha geniş anlamda Tanrıçılıqla bağlı olması ortaya çıxmaqdadır. Məhz bütün türk xalqlarının əski dünyagörüşünü özündə əks etdirməsi anlamında Azərbaycan türk bilginlərindən tanınmış alim, türkoloq Cavad Heyət də birmənalı şəkildə iddia edir ki, türklər qədim dövrlərdə “şamanizm”ə, “totemizm”ə deyil, məhz təktanrıçı təlim olan Göy Tanrı dininə inanmışlar. Digər tərəfdən Tanrıçılıq fəlsəfəsini təbliğ edənlər Qamlar idilər ki, «əski türklərdə Kam və ya Qam ruhani mənasına gəlir, lakin şaman sözü hind-avropalı bir termindir». Ona görə də, Ümit Hassanın yazması ki, şamanlıq/qamlıq arxaik kökə dayanır, dünyanın inkişafı baxımından mədəniyyətin olmadığı tarix öncəsinə, yəni tarixi sivilizasiyanın doğuşundan çox-çox əvvəllərə – 20 və ya 25 min il öncəyə aiddir, burada ancaq Tanrıçılıq fəlsəfəsinin ilkin dövründən bəhs oluna bilər. Çünki bu müəllifə görə, qədim türklərin fəlsəfəsi əsasən Tanrıçılıqda öz əksini tapmışdır ki, «Tenqri» kəlməsi də əvvəlcə göyü, sonra isə bəzi fonetik dəyişikliklər nəticəsində Tanrını ifadə etmişdir. Türklərdə, bir çox hallarda göyün Tanrı, yaxud səma, mavinin isə Yer mənasında işlədilməsinə rast gəlinir. Məhz bunları daha dərindən dərk edən Hikmət Tanyu da göstərmişdir ki, əski Türklərin dini-fəlsəfi təlimi olaraq “şamanizm” ya da “totemizm” deyil Tanrıçılıq olmuşdur.
Ardı var...
Dos., Dr. Faiq Qəzənfəroğlu
"Aprel döyüşləri zamanı biz sadəcə olaraq imkanlarımızın cüzi bir faizini nümayiş etdirdik. Bu, bir daha onu göstərir ki, aprel döyüşləri Ermənistanın təxribatı idi".
Bu sözləri Azərbaycan prezidenti, Ali baş komandan İlham Əliyev aprel döyüşlərinin ildönümü ilə əlaqədar bir qrup hərbçimizlə görüşündə bildirib.
Dövlət başçısı deyib : "İndi bəziləri müxtəlif versiyalar, fərziyyələr irəli sürürlər ki, Azərbaycan əməliyyat keçirməyi planlaşdırırdı, o da sonra dayandırıldı və sair. Birincisi, biz nəyi etmək istəmişiksə, onu da etmişik. Əks-hücum əməliyyatında qarşımızda hansı hədəflər durmuşdusa, biz o hədəflərə də çatdıq. Bu gün hərbçilər və beynəlxalq mütəxəssislər bilirlər ki, əldə etdiyimiz strateji mövqelər tamamilə vəziyyəti dəyişdirib. Əgər aprel döyüşləri zamanı genişmiqyaslı əməliyyat keçirmək fikrində idiksə, biz öz hərbi potensialımızdan istifadə edərdik. Bunlar sirr deyil. Burada hər şey beynəlxalq monitorinq altındadır. Bilirlər ki, bizim uzaqmənzilli raketlərimizin, pilotsuz döyüş aparatlarımızın gücü nədən ibarətdir. Biz onlardan demək olar ki, istifadə etmədik. Amma əgər istifadə etsək, işğal olunmuş torpaqlarda düşmənin daşı-daş üstdə qalmayacaq. Bunu onlar bilsinlər və özünü növbəti dəfə biabır edən Ermənistanın siyasi rəhbərliyi danışığına fikir versin və bizim səbrimizlə oynamasın”.
& VƏTƏNSEVƏRLƏR
Dos., Dr. Faiq Qəzənfəroğlu
Bu kitabı əldə etməyi və oxumağı unutmayın
