ERMƏNİSTAN AZƏRBAYCAN MÜHARİBƏSİ (4)

- XRONOLOJİ GERÇƏK TARİX -

4 - cü mərhələ (iyun 1992 - yanvar 1993 - cü illər)

Əks hücum

1992 - ci ilin ortalarına doğru müharibənin miqyası ciddi şəkildə genişləndi. MDB çərçivəsində dövlətlərarası müqavilələrin bağlanması nəticəsində Azərbaycan və Ermənistan onların ərazisində yerləşən Rusiyaya məxsus texnika, silah, maddi və təlim bazalarını özlərinə götürdülər. 1992 - ci ilin sonuna qədər bu ölkələrin ərazilərindəki Rusiyaya məxsus hərbi qruplaşmalar (4 - cü ordu, 7 - ci qvardiya ordusu, Zaqafqaziya hərbi dairəsinin 34 - cü hərbi hava ordusunun bir hissəsi, 19 - cu hava hücumundan müdafiə ordusu, Xəzər donanması) faktiki olaraq fəaliyyətini dayandırdı. Ermənistan 15 - ci (Kirovakan), 164 - cü (İrəvan) motoatıcı diviziyaların, 7 - ci qvardiya ordusunun silah və texnikasını, o cümlədən 250 tank, 350 digər zirehli texnika, 350 artilleriya - minomyot sistemini ələ keçirdi. Ermənistan may - iyun aylarında hərbi xidmətə kütləvi çağırış həyata keçirdi. Laçın dəhlizi vasitəsi ilə əlavə qüvvələr Qarabağdakı qruplaşmaların tərkibinə göndərildi. Bunun nəticəsində ermənilər Qarabağda ordu korpus birləşməsinə uyğun olan 70 minlik canlı qüvvə, 100 ədəd zirehli texnika cəmləşdirdilər.
Xalq Cəbhəsinin hakimiyyətə gəlməsi ilə Azərbaycanda vəziyyət dəyişdi. AXC öz proqram tələblərinə uyğun olaraq hərbi vəziyyətin kəskin şəkildə dəyişdirilməsi xəttini elan etdi. Müdafiə Nazirliyi Zaqafqaziya hərbi dairəsinin 23, 60, 75, 295 - ci motoatıcı diviziyalarının silah və texnikası əsasında yeni hissələrin yaradılması prosesini sürətləndirdi. Silahlı qüvvələrin vahid ştat strukturunun, idarəetmə sisteminin, rabitə, arxa cəbhə ilə əlaqələrin yaradılması istiqamətində müəyyən irəliləyişlər əldə olundu. Keçmiş SSRİ - nin müxtəlif yerlərində əsgər və zabitlər geri çağırıldılar. 1993 - cü ilin yanvar ayına qədər Rusiya Federasiyasından 1200 zabit Azərbaycana qayıtdı. Rusiya hərbi komandanlığı silah və texnikanın Azərbaycana verilməsini hər vasitə ilə ləngidirdi. Avropada qoşun və silahların məhdudlaşdırılması və ixtisarına dair müqaviləyə əlavə olaraq qəbul edilmiş Daşkənd protokolunun tələblərinin əksinə olaraq Azərbaycan hərbi aviasiya kvotasından (100 təyyarə) mərhum edildi. İyunun 9 - dan 10 - na keçən gecə RF müdafiə naziri P. Qraçevin əmri ilə 60 - cı aviasiya polkunun (Sitalçay) SU - 25 hücum təyyarələri, 936 - cı aviasiya polkunun (Kürdəmir) SU - 24 bombardmançı təyyarələrinin hamısı Rusiya ərazisinə keçirildilər. Ruslar bu bazaları tərk edərkən bütün texnika və avadanlığı məhv etdilər. Bundan sonra Azərbaycan digər aerodromlara nəzarəti gücləndirdi. Qala hərbi bazasına 8 vertolyotdan desant endirildi və nəzarətə götürüldü. Dəllər aerodromunda 16 MİQ - 25 və SU - 24 təyyarəsi, 1 ədəd İL - 76 nəqliyyat təyyarəsi ələ keçirildi. Rus komandanlığı texnika və əmlakı sıradan çıxarır, silahları respublikadan kənara çıxarmağa çalışırdılar. Güzdəkdə sursat anbarı diversiya nəticəsində partladıldı. Bu hərəkətlərlə Azərbaycana ciddi zərər yetirildi.
Ermənistanın hərbi komandanlığı iyunun optalarına Ağcakənd istiqamətindən Xanlara doğru hücum əməliyyatı planlaşdırmışdı. Həmin ərazilərin minadan təmizlənməsinə başlamışdılar. Azərbaycan ordusu düşmənin niyyətini başa düşərək, onu qabaqlaya bildi. Azərbaycanın hərbi - siyasi rəhbərliyi irimiqyaslı əks - hücuma keçmək haqqında qərar qəbul etdi. Hərbi əməliyyata baş qərargah rəisi general V. Bərşadlı rəhbərlik edirdi. İyunun əvvəlində Milli Ordunun xeyli qüvvəsi (3 - cü xüsusi motoatıcı briqada, 4 - cü tank briqadası, Tərtər, Goranboy, Xanlar, Mingəçevir, Lənkaran, Yevlax ərazi batalyonları, "Qurtuluş" batalyonu, daxili qoşun hissələri) cəbhə xəttinə yeridilmiş və gizli şəkildə çıxış məntəqələrində cəmləşdirilmişdilər.
İyunun 12 - də səhər Azərbaycan ordusunun hissələri Xanlar və Naftalan rayonları tərəfdən Şaumyan rayon mərkəzinə doğru güclü zərbə vurdular. Eyni vaxtda Ağdərədən cənuba, Əsgərandan şimala və cənuba doğru, həmçinin Hadrut istiqamətində zərbələr vuruldu. Hərbi hissələrimiz yüksək hücum sürətini saxlamaqla 48 saat ərzində Şaumyan möhkəmləndirilmiş müdafiə xəttini yardılar, düşməni cənub istiqamətində geri çəkilməyə məcbur etdilər, həmçinin Əsgəran şəhərini iki tərəfdən mühasirəyə aldılar. İyunun 15 - də erməni komandanlığı bir qədər özünə gəldikdən sonra əks - zərbə endirməyə, vəziyyəti bərpa etməyə cəhd göstərdi. Əsgəran istiqamətində ağır döyüşlərdən sonra Azərbaycan ordusu daha 6 yaşayış məntəqəsini azad etdi, lakin ermənilər milli ordumuzun hücumlarını bu həddə dayandıra bildilər. Şimal sektorunda Azərbaycan ordusu hərbi əməliyyatları Ağdərə rayonunun içərilərinə doğru davam etdirdi. İyunun 17 - dən iyulun 9 - na qədər Milli Ordunun hissələri düşmənin müqavimətini qıraraq Ağdərə (4 iyul), Marquşevan, Marağa, Aterk yaşayış məntəqələrini azad etdilər, Sərsəng su anbarının şimal sahilinə nəzarəti bərpa etdilər. Münaqişənin nizama salınmasına dair danışıqların yeni mərhələsinin başlanması ilə əlaqədar iyulun 9 - da Azərbaycan hərbi əməliyyatları dayandırdı.
Ermənistan rəhbərliyi operativ pauzadan istifadə edərək hərbi hissələrini gücləndirdi, Laçın dəhlizi vasitəsi ilə əlavə qüvvələr gətirdi. Bundan sonra ermənilər iyulun 15 - də əks - hücuma keçdilər. Nəticədə onlar ərazilərin bir hissəsini yenidən zəbt edə və Ağdərəyə yaxınlaşa bildilər. Avqustun əvvəlində Azərbaycan ordusu bu istiqamətdə cavab zərbəsi vurdu. Uğurlu əməliyyat nəticəsində silahlı qüvvələrimiz düşməni darmadağın etdilər, Sərsəng su anbarı zonasına nəzarəti tam ələ keçirdilər, Ağdərə - Kəlbəcər avtomobil yolunun 121 km - lik hissəsini düşmənin nəzarətindən çıxardılar və Tərtər çayını keçərək cənub istiqamətində irəlilədilər. Sentyabrın 2 - də Azərbaycan hərbi hissələri 83 günlük hücum əməliyyatını başa vuraraq Çıldıran yaşayış məntəqəsinə çıxdılar. Bu əməliyyat nəticəsində Dağlıq Qarabağın ərazisinin 13 hissəsi erməni işğalından azad edildi. Sentyabrın əvvəlində bu sahədə cəbhə xətti Xaçınçay vadisi boyunca müəyyənləşdi. Ermənistan işğalçı ordusu böyük itkilər verdi. Əməliyyat zamanı təkcə 3 - cü xüsusi motoatıcı briqadanın hücum sektorundan ermənilər ölən və yaralananlarla 2 min nəfərə qədər canlı qüvvə, 50 ədəd zirehli texnika, 16 artilleriya - minomyot sistemi itirdilər. 5 tank, 8 BMP, 3 artilleriya sistemi ələ keçirildi.
Yay kampaniyası zamanı digər istiqamətlərdə əsasən mövqe döyüşləri aparılırdı. Tərəflər Dağlıq Qarabaqın şərq və cənub - şərq perimetri ilə yaşayış məntəqələri uğrunda əməliyyatlar həyata keçirirdilər. Ermənistanla sərhəd zonasında hərbi hissələrimiz avqustun 8 - də erməni birləşmələrini Başkənd anklavından vurub çıxardı. Erməni tərəfi müxtəlif sektorlarda, birinci növbədə Laçın dəhlizi ərazisində dərininə eşalonlaşdırılmış müdafiə sistemi yaradırdı. Azərbaycanın Hərbi Hava Qüvvələri SU - 25 hücum, MİQ - 21, MİQ - 25 qırıcı, L - 29 təlim - döyüş təyyarələrindən istifadə edərək avqustun ortalarından etibarən düşmənin Xankəndi rayonundakı mövqelərinə havadan zərbələr endirməyə başladılar.
General - leytenant V. Bərşadlı baş qərargah rəisi vəzifəsindən istefa verdikdən sonra, sentyabrın əvvəlində Azərbaycanın hərbi rəhbərliyi Qarabağın şimalında hərbi əməliyyatları dayandıraraq, əsas zərbəni Laçın dəhlizi istiqamətinə yönəltdi. Sentyabrın 18 - də bir briqadanın qüvvələri ilə Laçın dəhlizinin şimal hissəsinə doğru hücum başladı. Eyni vaxtda 3 - cü dağ - atıcı alayın hissələri paraşüt - desant dəstəsinin köməyi ilə Şuşa şəhəri istiqamətində hərəkət etdi. Üçüncü zərbə Dağlıq Qarabağın cənub - şərq sektorunda, Xocavənd rayon mərkəzi istiqamətində vuruldu. İki gün ərzində Milli Ordumuzun hissələri erməni müdafiə sisteminin içərilərinə doğru xeyli irəlilədilər. Laçın dəhlizi zonasında ermənilərin əlaqə imkanları faktiki olaraq kəsildi, Xocavənd şəhəri azad edildi. Hərbi hissələrimiz Laçın şəhərinin birbaşa yaxınlığına çıxdılar. Hücumu inkişaf etdirmək üçün bütün imkanlar var idi, lakin Rusiyanın dərhal Azərbaycan hakimiyyətinə təzyiqlər göstərməsi nəticəsində əməliyyatlar dayandırıldı. Bununla da hərbi baxımdan sərfəli olmayan pauzanın yaranması ilə Azərbaycan müharibənin gedişində həlledici dönüş yaratmaq imkanını itirdi.
Yay kampaniyası zamanı hər iki tərəf ciddi itkilərlə üzləşdi. Azərbaycan 70, ermənilər isə 30 döyüş maşını itirdilər. Azərbaycanın çox itki verməsi hücum edən tərəf olması, həmçinin nəyin bahasına olursa - olsun yaxşı nəticənin əldə edilməsi əmri ilə bağlı idi.
Payızda tərəflər əsasən mövqe döyüşləri ilə kifayətlənir, daha çox atəş nöqtələrinin məhv edilməsinə, kəşfiyyat - diversiya qrupları, snayperlərdən istifadə olunmasına üstünlük verirdilər. Ermənilər vəziyyətdən istifadə edərək əks - hücumlar təşkil etdilər, nəticədə Ağdam rayonunun bir neçə yaşayış məntəqəsini, Xocavənd şəhərini (oktyabr) ələ keçirdilər. Noyabrın 16 - da erməni birləşmələri Dağlıq Qarabağın şərq sektorunda hücuma keçərək cənub istiqamətindən Ağdama yaxınlaşdılar. Bakı hərbi məktəbinin kursantlarından ibarət batalyon düşmənin hücumunu dayandırdı və onları geriyə atdı. Noyabrın 23 - də Azərbaycanın daxili qoşunlar alayı şimal sektorunda hücum əməliyyatına başladı və ermənilərin Sırxavənd müdafiə xəttini tutdu, lakin bir gündən sonra əlavə kömək gəlmədiyinə görə geri çəkilməli oldu.
Daha çox fəallıq Laçın dəhlizi zonasında hiss olunurdu. Oktyabr - dekabr ayları ərzində hər iki tərəf dəfələrlə dəhlizin cənub və şimal səmtlərindəki həlledici mövqeləri ələ keçirməyə cəhdlər göstərdilər. Ermənistanın işğalçı qüvvələri Laçın dəhlizindəki hərbi hissələrimizin diqqətini yayındırmaq məqsədi ilə dekabrın 10 - 12 - də Zəngilan rayonu ərazisində fəallaşdılar və həmin rayonun 8 yaşayış məntəqəsini zəbt etdilər. Düşmənin bu hərəkətləri nəticəsində hərbi əməliyyatlar Azərbaycan - Ermənistan sərhədlərinə keçdi. Azərbaycanın hərbi rəhbərliyi düşmənin sərhədboyu və Ermənistanın içərilərinə doğru mövqelərinə raket - artilleriya və aviasiya zərbələri vurmaq məcburiyyətində qaldı. Bu zərbələr nəticəsində Qafan, Gorus, Vardenis, Krasnoselsk, İcevan şəhərlərinə xeyli zərər yetirildi. Hərbi hissələrimiz Qafan rayonuna doğru hücuma da keçdi.
1992 və 1993 - cü ilin soyuq qış şəraitində Azərbaycan ordusu cəbhənin şimal sektorunda geniş hərbi əməliyyata başladı. Yanvarın 15 - də hərbi hissələrimiz Çıldıran, Sırxavənd istiqamətində hərəkət etdilər. Məqsəd burada möhkəmləndikdən sonra Xankəndinə doğru irəliləmək idi. Fərrux yaşayış məntəqəsi və "Qlobus" yüksəkliyi yaxınlığında gərgin döyüşlər getdi. Lakin qarşıya qoyulmuş vəzifəni yerinə yetirmək mümkün olmadı. Yaranmış vəziyyətdə Azərbaycan hərbi rəhbərliyi müdafiəyə keçmək haqqında əmr verdi. Bu qərar 1993 - cü il yaz - yay kampaniyasındakı uğursuzluqların əsasını qoydu.

Hazırladı: Adil İrşadoğlu (Əliyev)
Ardı var...
Mənbə : Arxiv sənədləri,
qəzet, jurnal materialları,
televiziya, radio verilişləri və şəxsi müşahidələrim.

İlk dəfə "Azad Qarabağ"qəzetində çap edilib (16.03.2006. №05).
-------------------------
VƏTƏNİ SEVMƏK İMANDANDIR ! İMANLI OLAQ ! VƏTƏNİ SEVƏK !
-------------------------

ERMƏNİSTAN AZƏRBAYCAN MÜHARİBƏSİ (3)

 - XRONOLOJİ GERÇƏK TARİX -

3 - cü mərhələ (avqust 1991 may - 1992 - ci illər)

Müdaxilə

1991 - ci ilin avqust çevrilişi, SSRİ rəhbərliyində baş verən siyasi dəyişikliklər Qarabağda hərbi əməliyyatların gedişinə həlledici təsir göstərdi. Sonrakı bir neçə ay ərzində böhran dərinləşdi və lokal toqquşmalardan intensiv silahlı münaqişəyə keçid baş verdi.
Avqustun sonlarından etibarən Mərkəzin daxili qoşun qüvvələri faktiki olaraq Dağlıq Qarabağda FV rejimini həyata keçirməkdən imtina etdilər. Dağlıq Qarabağdakı erməni qüvvələri yaranmış vəziyyətdən istifadə edərək açıq fəaliyyətə keçdilər və 1991 - ci il sentyabrın 2 - də "Dağlıq Qarabağ Respublikası" deyilən oyuncaq qurumu yaratdıqlarını elan etdilər. Bütün silahlı qruplaşmalar (yerli dəstələr, partiya birləşmələri, Ermənistandan gələn dəstələr) "DQR - in özünümüdafiə qüvvələri" (sonralar "DQR - in müdafiə ordusu" adlandırıldı) adı altında birləşdirildi, onların ümumi sayı 15 min nəfərə çatdırıldı.
Sentyabrın ortalarında ermənilər Goranboy rayonunun qərb hissəsində XTMD - in mövqelərinə hücum edərək, əvvəl itirdikləri bəzi yaşayış məntəqələrinə nəzarəti bərpa etdilər. Oktyabrın əvvəllərində erməni quldur dəstələri Dağlıq Qarabağın bütün ərazisindən azərbaycanlıları sıxışdırıb çıxarmağa başladılar. Bu vaxt SSRİ DİN - in qoşunları açıq şəkildə erməni birləşmələrinə yardım göstərirdilər. Oktyabrın 28 - də ermənilər daxili qoşunların zirehli texnikasından istifadə edərək Xocavənd rayonunun yaşayış məntəqələrinə hücumlara başladılar. Nöyabrın 16 - da hərbi əməliyyatlar Hadrut rayonu ərazisinə də keçirildi. 1991 - ci il noyabrın 24 - ə qədər erməni işğalçıları Qarabağın iri yaşayış məntəqələrinin - Şuşa və Xocalının ətraf ərazilərlə əlaqəsini tamamilə kəsdilər. Dağlıq Qarabağdan demək olar ki, azərbaycanlıların hamısı çıxarıldı. SSRİ DİN - in daxili qoşunları ermənilər tərəfindən çıxış etdiyinə görə Azərbaycan DİN - in Xüsusi Təyinatlı Milis dəstələri ilə toqquşmalara girir, itkilərə məruz qalırdı. Onların Qarabağda 1991 - ci ildə 19 nəfər əsgəri ölmüş, 34 nəfər yaralanmışdı. SSRİ DİN daxili qoşunları dekabrın ortalarında regionu tərk etməyə başladılar. Bu qoşunlar çıxarkən hərbi texnika, silah, sursatının böyük bir hissəsini ermənilərə bu və ya digər adlar altında təhvil verirdi. Məsələn, Daxili qoşunların 81 - ci operativ polku 10 ədəd zirehli texnikanı, 1000 - dən artıq atıcı silahı erməni tərəfinin nəzarətinə verdi.
SSRİ - nin ləğvi, Azərbaycan və Ermənistanın müstəqillik əldə etməsi ilə münaqişənin yeni mərhələsi başlandı. Azərbaycan bu mərhələyə hazırlıqsız daxil oldu. DİN və DTK - nın hərbləşdirilmiş birləşmələri azsaylı və zəif idi, onların dağ şəraitində döyüş təcrübəsi yox idi. 1991 - ci ilin sentyabrından 1992 - ci ilin yanvarına qədər Müdafiə Şurası, Müdafiə Nazirliyi, Baş Qərargah yaradıldı. Lakin ordunun yaradılması üçün konkret addımlar atılmadı, 150 nəfərdən ibarət bir batalyon formalaşdırıldı. Müxalifətin səyləri ilə könüllülərdən, AXC fəallarından ibarət bir neçə batalyon yaradıldı və cəbhə bölgəsinə göndərildi. Artıq keçmiş SSRİ - nin Azərbaycanda olan hərbi hissələri qeyri - müəyyən vəziyyətdə qalmışdılar.
Azərbaycandan fərqli olaraq Ermənistan yaranmış yeni vəziyyətdən daha çox yararlandı. Həmin ana qədər o, Azərbaycanı hərbi quruculuq baxımından 3 il qabaqlayırdı. Ermənistanda və Qarabağda 30 minlik ordu artıq formalaşdırılmışdı. 1991 - ci ilin payızında Ermənistan rəhbərliyi öz vətəndaşlarının yenidən SSRİ silahlı qüvvələrinə hərbi çağırışını bərpa etdi. Bu çağırışçılar hərbi hazırlıq keçmək üçün Zaqafqaziya hərbi dairəsinin təlim mərkəzlərinə, hərbi hissələrinə göndərilir, sonradan isə Ermənistan silahlı qüvvələrinin tərkibinə qaytarılırdı. Ermənistan Moskvada siyasi hakimiyyətin bəzi yeni xüsusiyyətlərindən istifadə edərək, hərbi xarakterli bir sıra məsələləri öz xeyrinə həll edə bildi.
SSRİ daxili qoşunlarının çıxarılması qısa bir müddətə Qarabağda qüvvələr nisbətinin balanslaşdırılması ilə nəticələndi. Bu şəraitdə Azərbaycanın könüllü dəstələri əkshücuma keçərək Xankəndi yaxınlığında Kərkicahan yaşayış məntəqəsini azad etdilər və Xankəndindəki erməni mövqelərinə ciddi təzyiqlər göstərməyə başladılar. Bu vaxt şəhərdən cənub və qərbə doğru yüksəkliklərdən BM - 13 "Katyuşa", BM - 21 "Qrad", tankəleyhinə T - 12 "Rapira" topları və digər qurğulardan istifadə olunurdu. Eyni zamanda Ağdam rayonunda qüvvələrin cəmləşdirilməsinə cəhd göstərilirdi, burada Qarabağın içərilərinə doğru hücum etmək məqsədilə DİN bölmələri, ərazi batalyonları, AXC dəstələrindən ordu birləşmələri yaradıldı. Lakin bu vəzifənin yerinə yetirilməsi vahid rəhbərliyin, mərkəzləşdirilmiş idarəetmə sisteminin, rabitə və arxa ilə əlaqələrin olmaması ilə çətinləşirdi. Orduya çağırış kampaniyasının pozulması (1991 - ci ilin dekabrından - 1992 - ci ilin martına qədər nəzərdə tutulan 20 min nəfər əvəzinə 3614 nəfəri orduya çağırmaq mümkün olmuşdu) yeni yaradılan hissələrin komplektləşdirilməsinə imkan vermədi. Yuxarıda deyilən səbəblərdən Ağdam hərbi qruplaşması yanvar - fevral aylarında faktiki olaraq fəaliyyətsiz qaldı, yalnız bir neçə uğursuz hücum cəhdləri ilə kifayətləndi. Yanvarın 25 - 26 - da 1 - ci kəşfiyyat batalyonunun da Daşaltıda əməliyyat keçirmək cəhdi uğursuzluqla nəticələndi, 100 nəfərə yaxın ölən və yaralananlarla itki verdi.
Yanvarın sonunda erməni işğalçı dəstələri Dağlıq Qarabağda azərbaycanlıların son yaşayış məntəqələrini zəbt etməyə başladılar. Bu vaxt onlar 23 - cü motoatıcı diviziyanın 366 - cı polkunun, keçmiş Sovet ordusunun Xankəndi qarnizonunun əlahiddə kimyəvi müdafiə batalyonunun, həmçinin 42 - ci sərhəd dəstəsinin köməyindən istifadə edirdilər. Fevral ayının ilk yarısında ermənilər Kərkicahanı, Şuşa - Xocalı yolu və Şuşa ətrafındakı yaşayış məntəqələrini ələ keçirdilər. Xocalı şəhəri tam mühasirəyə alındı, erməni artilleriyasının daimi atəşləri ilə hava əlaqəsi də kəsildi. Şəhərin azsaylı qarnizonu XTMD - nin rotası, ərazi batalyonu və minomyot batareyasından ibarət idi. Fevralın 25 - dən 26 - na keçən gecə ermənilər 366 - cı motoatıcı polkun bölmələrinin iştirakı ilə hücuma keçdilər, Xocalını və yaxınlıqda yerləşən aeroportu zəbt etdilər. Bu hücum zamanı ermənilər xüsusi qəddarlıqla dinc əhalini qətlə yetirdilər, 613 nəfər öldürüldü, 1000 - dən artıq adam yaralandı. Azərbaycan hərbi dəstələri martın 5 - 6 - da Əsgəran, Xocalı istiqamətində əks - hücum keçirməyə cəhd göstərdilər, bir neçə tank Əsgəranın hüdudlarına çıxa bildi. Lakin hücum dayandırıldı, dəstələr əvvəlki yerlərinə qaytarıldı. Bu vaxt Zaqafqaziya hərbi dairəsinin rəhbərliyi tələsik 366 - cı polkun şəxsi heyətini münaqişə zonasından çıxardı, həmin polkun 25 tank, 87 BMP, 28 BTR və BRDM, 45 artilleriya - minomyot sistemi erməni tərəfinə verildi. Polkun 180 hərbi qulluqçusu, o cümlədən 22 zabiti erməni birləşmələrinin tərkibinə keçdi.
Qarabağda ermənilərin böyük hərbi qüvvəsi formalaşdırıldı, şərq və cənub - şərq istiqamətlərində (Əsgəran, Martuni, Hadrut) möhkəmləndirilmiş ərazilər yaradıldı.
Möhkəmləndirilmiş ərazilər bir neçə müdafiə hüdudundan, uzunmüddətli atəş qurğularından, mühəndis istehkamlarından ibarət idi. Qarabağdakı işğalçı qruplaşmaların silah, sursat, yanacaqla təminatı, şəxsi heyətin rotasiyası hava yolu ilə Ermənistandan təyyarə və vertolyotlarla (helikopterlərlə) təmin olunur, Xocalı aeroportundan, Xankəndi və Kolataqdakı vertolyot meydançalarından istifadə edilirdi.
May ayının əvvəlində Şuşanın müdafiəsi xeyli zəiflədi, şəxsi heyətin bir hissəsi şəhərdən çıxarıldı. Şəhərdə qalan qüvvələr Şuşa briqadasının qərargahı, reyd dəstəsi, 3 tankı olan "Səbayıl" tank batalyonu, respublikanın 5 rayonundan gəlmiş könüllülərin dəstələrindən və yerli milislərdən ibarət idi. Ermənilər mayın 7 - dən 8 - nə keçən gecə Şuşa üzərinə hücuma keçdilər. Düşmən hücuma çoxlu sayda canlı qüvvə cəlb etməklə, artilleriya, tank və BMP - lərdən geniş şəkildə istifadə edirdi. Şuşanın müdafiəçiləri bir neçə dəfə əkshücuma keçməyə cəhd göstərdilər, lakin 3 tərəfdən mühasirəyə alındıqlarına görə şəhəri tərk edib Laçına tərəf çəkilməli oldular. Sonrakı 7 gün ərzində ermənilər hücumlarını davam etdirdilər. Mayın 18 - də erməni qüvvələri Ermənistanın Gorus rayonu tərəfdən və Şuşa istiqamətindən eyni vaxtda hərəkətə başlayaraq Laçını zəbt etdilər. Laçın ərazimüdafiə alayı döyüşə - döyüşə cənub istiqamətində geri çəkildi. Bununla erməni işğalçıları Ermənistanla Qarabağ arasında 20 km enində dəhlizi ələ keçirdilər. Ermənilər Naxçıvanın Sədərək rayonu istiqamətində hücuma keçərək əlavə gərginlik mənbəyi yaratdılar.
Cəbhədəki məğlubiyyətlər Azərbaycanda hakimiyyət böhranına səbəb oldu, siyasi rəhbərlikdə dəyişikliklər baş verdi.

Hazırladı: Adil İrşadoğlu (Əliyev)
Ardı var...
Mənbə : Arxiv sənədləri,
qəzet, jurnal materialları,
televiziya, radio verilişləri və şəxsi müşahidələrim.

İlk dəfə "Azad Qarabağ"qəzetində çap edilib (02.03.2006. N-03).
-------------------------
VƏTƏNİ SEVMƏK İMANDANDIR ! İMANLI OLAQ ! VƏTƏNİ SEVƏK !
-------------------------

ERMƏNİSTAN AZƏRBAYCAN MÜHARİBƏSİ (2)

- XRONOLOJİ GERÇƏK TARİX -

2 - ci mərhələ (yanvar 1990 - cı il - avqust 1991 - ci il)

Partizan müharibəsi

Erməni tərəfi Azərbaycanda situasiyanın dəyişməsini diqqətlə izləyir və yararlanmağa çalışırdı. Fövqəladə Vəziyyət (FV) rejimi Ermənistana aid edilməmişdi. Müxalifətin hərbi qruplaşmaları bu vəziyyətdən istifadə edərək Daxili İşlər Nazirliyi və digər qrumların bütün silah arsenalını ələ keçirmişdi. Onlar 1990 - cı ilin yanvar - fevral ayları ərzində 6179 atıcı silah, 19 zirehli texnika, 133 doluvuran qurğu, 17 "Alazan" qurğusu, 3 minomyot, 13 min mərmi və raket, 1921 ton partladıcı maddə, çoxlu sayda nəqliyyat və rabitə vasitələrinə nəzarat edirdilər. Bu qruplaşmalar mart ayından başlayaraq SSRİ daxili qoşun hissələrinin də bir hissəsini tərksilah etmişdilər. Zaqafqaziya hərbi dairəsinin əlahiddə alovvuran batalyonu da tərksilah edilmişdi. Dəmiryol stansiyalarının birində 15 ədəd T- 72 tankını ələ keçirmişdilər, lakin sonradan geri qaytarmalı oldular.
1990 - cı ilin yanvarında Dağlıq Qarabağda FV rejiminin gücləndirilməsi erməniləri öz fəaliyyətlərini bir qədər məhdudlaşdırmağa məcbur etdi. Onlar sərhəd boyu ərazilərdə fəallıqlarını artırdılar. mart ayında erməni dəstələri Qazax rayonunun yaşayış məntəqələrinə qarşı ilk əməliyyatı keçirdilər. Bu ilin yaz - yay aylarında ermənilərin doluvuran topların istifadəsilə edilən hücumları nəticəsində Azərbaycanın 7 sərhəd rayonunda, həmçinin Naxçıvanda dinc sakinlər içərisində tələfatlar oldu, dağıntılar törədildi.
1990 - cı ilin ortalarında Ermənistanda 15 min nəfərin daxil olduğu hərbi qruplaşmalar mövcud idi. 10 min nəfərin daxil olduğu erməni milli ordusu deyilən qruplaşma əsasən sərhədboyu ərazilərdə, qismən Qarabağda fəaliyyət göstərirdi. Muş, NART, Adana, Aydat, Tiqran, Mes və digər qruplaşmalarda 50 - dən 700 - ə qədər erməni döyüşçüsü iştirak edirdi. Bu qruplaşmaların ixtiyarında 30 - a qədər zirehli texnika, 150 - yə yaxın doluvuran qurğu, 20 - dən artıq Mi - 4, Mi - 8 vertalyotları (helikopterləri) və s. var idi.
1990 - cı ilin avqustunda Erməni Milli Ordusu (EMO) Ermənistan - Azərbaycan sərhədlərinin şimal - qərb hissəsində hərbi əməliyyatları intensivləşdirdi. Avqustun 19 - 22 - də düşmən Qazax və Tovuz rayonlarının yaşayış məntəqələrinə geniş hücum təşkil etdi. Bu açıq hücum cəhdindən sonra Zaqafqaziya hərbi dairəsinin rəhbərliyi əks zərbələrin vurulması ilə bağlı qərar qəbul etdi. Nəticədə ermənilər ciddi itkilərə məruz qaldılar. Bu uğursuzluq EMO - nun sıralarında ciddi sarsıntılara səbəb oldu. Prezident L. Ter-Petrosyan yaranmış vəziyyətdən ölkədə öz mövqeyini gücləndirmək üçün istifadə etdi. O, İrəvanda FV rejimi tətbiq etdi, EMO rəhbərliyini neytrallaşdıraraq onların tabeliyində olan hərbi birləşmələri özünün hərbi hissələrinin tərkibinə daxil etdi.
Münaqişənin 3 - cü ilində erməni tərəfi silahlı mübarizənin aparılması üçün terrordan geniş şəkildə istifadə etməyə başladı. Terror aktları Qarabağdan kənar ərazilərdə, həmçinin Şimali Qafqazın və Zaqafqaziyanın yaxın rayonlarında həyata keçirildi. Bu zaman müasir partlayıcı vasitələrdən geniş istifadə olunurdu. 1990 - 1991 - ci illərdə Rostov - Bakı dəmiryolunda, Tiflis - Bakı avtomobil magistralında, Bakı - Krasnovodsk bərə nəqliyyatında dəfələrlə diversiyalar törədildi, çoxlu sayda sərnişin bu aksiyaların qurbanı oldu.
Azərbaycan rəhbərliyi bu şəraitdə müəyyən tədbirlər həyata keçirməyə, müstəqil hərbi qüvvələr yaratmağa cəhdlər göstərərək, 1990 - cı ilin ortalarından etibarən, Qarabağın təhlükəsizliyinin təmin olunması üçün bəzi addımlar ata bildi.
Payızda Respublika Daxili İşlər Nazirliyi nəzdində Xüsusi Təyinatlı Milis (Polis) Dəstəsi yaradıldı. Erməni təcavüzünə qarşı yaradılmış bu qruplaşmaya ilk vaxtlar üç mindən artıq döyüşçü daxil idi. Onlara məhdud miqdarda, əsasən köhnəlmiş texnika verildi.
1991 - ci ilin yanvarında erməni hərbi qruplaşmaları yenidən fəallaşdılar. Daxili Qoşunların postlarını daha tez - tez atəşə tutmağa başladılar, fövqəladə vəziyyət rayonu komendaturasının bir neçə zabiti öldürüldü. Azərbaycanlıların yaşadıqları məntəqələrin üzərinə hücumların sayı artdı. Daha çox fəallıq Qarabağın şimal hissəsində müşahidə olunurdu. Burada, Şaumyan - Gülüstan - Aterk möhkəmləndirilmiş hərbi bazasında 5 min nəfərlik erməni birləşmələri yerləşdirilmişdi. Hərbi mühəndis qurğuları ilə təmin edilmiş bu baza çətin keçilən dağ zonasında yaradılmışdı. Onun ərazisində hərbi sursat ambarları, rabitə şəbəkəsi, vertolyotların enməsi üçün meydançalar mövcud idi. Buradakı hərbi birləşmələrin təchizatı hava ilə Ermənistandan təmin edilirdi. Digər baza rayonu Qarabağın cənubunda, Hadrut rayon mərkəzindən qərbə doğru ərazidə yaradılmışdı. 1991 - ci ilin yazında SSRİ rəhbərliyi Qarabağda hərbi bazaların ləğvi ilə bağlı qərar qəbul etdi. Bizdə əməliyyatlara Zaqafqaziya hərbi dairəsinin 23 - cü motoatıcı alayı, SSRİ DİN Daxili Qoşunlarının 19 - cu diviziyasının ayrı - ayrı xüsusi təyinatlı dəstələri, Azərbaycan XTMD - i cəlb edilmişdi. Bu birləşmələr aprelin 30 - da Çaykənd istiqamətində əməliyyata başladılar. mayın 3 - də gərgin döyüşlərdən sonra erməni dəstələri bu məntəqələrdən çıxarıldılar. Cənub bölgəsində də (Hadrut ətrafında) Azərbaycan XTMD - ləri mayın 1 - dən 10 - nadək düşmənin bir sıra dayaq məntəqələrini ləğv etdilər. Ermənilər ciddi itkilər verərək geri çəkilməli oldular. Əməliyyat nəticəsində Çaykənd və onun ətrafı düşmənlərdən təmizləndi. Lakin SSRİ rəhbərliyi axıra qədər prinsipial mövqedə qalmadı. Mayın 15 - də əməliyyat yarımçıq dayandırıldı.
Yaranmış operativ sakitlikdən erməni tərəfi qüvvələri yenidən qruplaşdırmaq və itkilərin yerini doldurmaq üçün istifadə etdi. İyulda Goranboy rayonunun içərilərinə doğru irəliləmək istəyən Xüsusi Təyinatlı Milis dəstələrimiz erməni bandqruplaşmalarının ciddi müqaviməti ilə rastlaşdılar.
Ağır döyüşlərdən sonra Azərbaycan XTMD - si Manaşid, Buzluq, Erkəc dayaq məntəqələrini düşməndən təmizlədi.

Hazırladı: Adil İrşadoğlu (Əliyev)
Ardı var...
Mənbə : Arxiv sənədləri,
qəzet, jurnal materialları,
televiziya, radio verilişləri və şəxsi müşahidələrim.

İlk dəfə "Azad Qarabağ"qəzetində çap edilib (23.02.2006. N-02).
-------------------------
VƏTƏNİ SEVMƏK İMANDANDIR ! İMANLI OLAQ ! VƏTƏNİ SEVƏK !
-------------------------

ERMƏNİSTAN AZƏRBAYCAN MÜHARİBƏSİ (1)

- XRONOLOJİ GERÇƏK TARİX -

Azərbaycan 1988 - ci ildə Ermənistan tərəfindən təcavüzə məruz qalmış, torpaqları işğal olunmuşdur. Təcavüz nəticəsində Azərbaycan ərazisinin 20 faizi zəbt edilmişdir. Bu müharibədə 20.000 - dən artıq adam həlak olmuş, 50.000 - dən çox insan yaralanmış, 5000 nəfərə qədər adam əsir, girov götürülmüş, yaxud itkin düşmüşdür. Bir milyon yüzmindən artıq azərbaycanlı öz yaşayış yerlərindən zorla çıxarılmışdır. Müharibə Azərbaycan iqtisadiyyatına real hesablanması mümkün olmayan zərər yetirmişdir. Bu müharibə geosiyasi anlamda birmənalı dəyərləndirilmir. Dünyanın aparıcı dövlətləri, beynəlxalq təşkilatlar bu müharibəni münaqişə kimi təqdim edərək onu Cənubi Böhran Qövsü deyilən münaqişələr qrupuna daxil etmişlər. Məlumat üçün bildiririk ki, bu qrupa həmçinin Əfqanıstan, Tacikistan, Rus - Çeçen, Gürcü - Obxaz, Gürcü - Ossetin, Ossetin - İnquş, Krım - Dnesteryanı, Balkan münaqişələri də daxil edilmişdir. Ermənistan Azərbaycan münaqişəsi bir sıra dövlətlərin, o cümlədən ABŞ, Rusiya, Türkiyə, İranın maraqlarına birbaşa toxunur. Bu dövlətlər isə daim regionda təsir və enerji daşıyıcıları mənbələri və marşrutları üzərində nəzarət uğrunda mübarizə aparırlar. BMT təhlükəsizlik şurasının bu münaqişə ilə bağlı 4 qətnaməsi yerinə yetirilməmiş qalır. Nəticədə Azərbaycan çox mürəkkəb şəraitdə müttəfiqlər və kifayət qədər təsirli xarici dəstəkdən məhrum olduğu bir zamanda mübarizə aparmaq məcburiyyətindədir. Lakin bu müharibə Azərbaycan üçün ədalətli müharibədir.
Bu yazıda Azərbaycan Ermənistan müharibəsi, hərbi əməliyyatların gedişi mərhələlər üzrə izlənilir.

Birinci mərhələ - Başlanğıc (fevral 1988-ci il - yanvar 1990-cı il)

Azərbaycanlılarla Ermənilər arasında ilk toqquşmalar 1988-ci ilin fevral ayında Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti rəhbərlərinin Azərbaycanın tərkibindən çıxmaqla bağlı cəhdlərindən sonra baş verdi: Ermənistanın emmisarları Dağlıq Qarabağda ixtişaşlar törətməklə təcavüz üçün şərait hazırlayırdılar. Dərhal bir sıra yerlərdə, o cümlədən Xankəndində, Əskəranda, Sumqayıtda insan təlafatı ilə nəticələnən iri miqyaslı ixtişaşlar törədildi. Münaqişənin qarşısının alınması məqsədi ilə regiona SSRİ DİN-nin əlavə qüvvələri göndərildi. 1988- ci il fevralın sonu üçün Azərbaycan və Ermənistan ərazilərində daxili qoşunların sayı 13 min nəfərə çatdırıldı.
Fevral hadisələrindən sonra Ermənistanda ilk hərbiləşdirilmiş dəstələr yaradıldı. Onlar “Qarabağ” komitəsinin rəhbərliyinə tabe idilər. Mitinqlərin genişləndiyi dövrdə (aprel-iyul 1988-ci il) bu dəstələr təşkilati strukturlarını formalaşdırdı, şəxsi heyəti komplektləşdirdi, həmçinin ovçu və döyüş silahları ilə təmin olundular. Bu qruplarla eyni vaxtda Ermənistanın kənd rayonlarından özünü müdafiə dəstələri yaradıldı. Həmçinin cinayətkar ünsürlərdən ibarət quldur dəstələri də yaradıldı. Həmin ilin yay-payız ayları ərzində bu hərbiləşdirilmiş dəstələr millətçi hərəkatın liderlərinin nəzarəti altına keçdi.
1988-ci ilin payızında Dağlıq Qarabağda növbəti toqquşmalar vəziyyəti kəskin şəkildə pisləşdirdi. Noyabrın sonu dekabrın əvvəlində Ermənistanın silahlı qruplaşmaları ilk iri miqyaslı hərbi əməliyyat keçirməklə 200 mindən artıq azərbaycanlnı Ermənistandan çıxardılar bu, Azərbaycanda sabitliyi kəskin şəkildə pozdu, bir sıra şəhərlərdə etiraz aksiyaları keçirildi. Sovet rəhbərliyinin situasiyanı nizama salmaq cəhdləri nəticə vermədi. 1989-cu ilin yanvar ayından Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti faktiki olaraq Azərbaycanın inzibati nəzarətindən çıxarıldı.
1988-ci ilin qışında Dağlıq Qarabağda hərbi əməliyyatların genişləndirilməsi üçün hazırlıq işlərinə başlanıldı. Dağlıq Qarabağın ucqar dağ ərazilərində silahlı qruplaşmalar üçün bazalar yaradılırdı. Ermənistandan gizli yolla silah və sursat Dağlıq Qarabağa ötürülürdü. 1988- ci ilin yayında Ermənistanın silahlı dəstələri Dağlıq Qarabağdan azərbaycanlıları sıxışdırıb çıxarmağa başladılar, onlar ayrı-ayrı vətəndaşları öldürməklə kifayətlənmir, böyük yaşayış məntəqələrinə hücumlar təşkil edirdilər. Bu əməliyyatların gedişində Ermənilər avtomat silahlardan, payızdan etibarən isə doluvuran toplardan (KS-19 topları) və “Alazan” raketlərdən, kiçik çaplı minamyotlardan istifadə edirdilər.
SSRİ DİN-nin Daxili Qoşunları (Xüsusi təyinatlı hissələr, əlahəddə operativ polklar, milis batalyonları, DİN məktəbinin kursantları - cəmi 15 min nəfər) onların üzərinə qoyulmuş vəzifənin öhdəsindən gələ bilmədilər. Bununla da az vaxt ərzində separatçı hərəkatın qarşısının alınması imkanı əldən buraxıldı. Azərbaycan rəhbərliyi Ermənistandan fərqli olaraq hadisələrə ləng reaksiya verdi, bu isə ölkədə müxalifət qüvvələrinin təşəbbüsü öz əlinə almasına gətirib çıxardı.
1988-ci ilin avqustundan etibarən Azərbaycan Xalq Cəbhəsi tərəfindən könüllü dəstələr yaradılır və münaqişə zonasına göndərilirdi. Qarabağın azərbaycanlılar yaşayan məntəqələrində də özünümüdafiə dəstələri yaradılır və müdafiə qurğuları tikilirdi. Azərbaycanlılar ermənilərdən fərqli olaraq silah və sursat cəhətdən çox çətinlik çəkirdilər. Avqust ayından başlayaraq Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin ayrı-ayrı qrupları Ermənistana gedən nəqliyyat və enerji əlaqələrinin dayandırılmasına çalışırdılar.
1990-cı ilin yanvarında Ermənistan tərəfi Azərbaycanın Goranboy rayonunda yaşayış məntəqələrini havadan atəşə tutmaq üçün ilk dəfə Mİ-8 mülki vertalyotlarından istifadə etdi. Yanvarın 11-də Goranboy rayonunda Xalq Cəbhəsinin yaratdığı silahlı dəstələrlə SSRİ Daxili Qoşunlarının Xüsusi Təyinatlı dəstələri arasında toqquşma halları baş verdi. Yanvarın 15-də Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində və 10-a yaxın rayonda fövqəladə vəziyyət rejimi tətbiq olundu, buraya əlavə qüvvələr göndərildi. Eyni vaxtda sərhəddin Naxçıvan sahəsində Azərbaycan və Ermənistan silahlı qruplaşmalarının intensiv toqquşmaları baş verdi.
Qarabağ və Naxçıvanda hərbi əməliyyatların gedişi Azərbaycanda siyasi böhranın kəskinləşməsi ilə müşahidə olunurdu. Müxalifətlə qarşıdurma nəticəsində respublika iflic vəziyyətinə düşdü. Bir sıra cənub rayonlarında (Lənkəran, Cəlilabad) AXC-nin hərbiləşdirilmiş qrupları yerli hakimiyyəti nəzarətə götürdülər. Respublikanın böyük şəhərlərində AXC-nin iştirakı ilə yaradılmış Müdafiə Şurası dəstələr təşkil edərək Qarabağa göndərdi. Bu dəstələrin silahlandırılması üçün Sovet Ordusunun hərbi hissələrinə hücumlar təşkil edilirdi. İranla sərhəddə baş verən hadisələr nəticəsində 200 kilometrlik sahədə sərhədlər açıldı. Respublikanın paytaxtında kütləvi mitinqlər keçirilir, dövlət müəssisələrinin, hərbi hissələrinin fəaliyyəti iflic vəziyyətinə salınırdı. SSRİ rəhbəri M.Qorboçov Azərbaycanda şəraiti nəzarət altına almaq məqsədi ilə iri miqyaslı hərbi əməliyyat keçirmək qərarına gəldi. 1990-cı il yanvarın 16-dan 19-na qədər Bakı ətrafında 50.000 nəfərdən ibarət hərbi birləşmələr yerləşdirildi. Bu hərbi qruplaşma Zaqafqaziyadan, Moskvadan, Leninqraddan gətirilmiş hərbiçilərdən, o cümlədən 295 saylı motoatıcı diviziyadan, 76, 104, 106 saylı hava desant diviziyalarının 3 alayı, Xüsusi Təyinatlı 22-ci briqadadan, Qara Dəniz Donanmasının 882 saylı dəniz piyada batalyonundan, Daxili Qoşunlarının bir neçə operativ qruplarından, Xəzər Donanmasının hissələrindən, “Alfa” xüsusi təyinatlı qrupundan və digər hərbi hissələrindən təşkil olunmuşdu. Bakı Qarnizonunun bütün hərbi hissələrində və bölmələrində Azərbaycan millətindən olan zabitlər, gizir və digər hərbi qulluqçular təcrid edilmişdi. Tabel silahının inventarlaşması bəhanəsi ilə respublika DİN və Milli Təhlükəsizlik Komitəsinin bütün əməkdaşlarının silahları alınmışdı.
Yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə qoşunlar şəhərə yeridildi. Qoşunların müdaxiləsi geniş miqyasda iri çaplı silahlardan istifadə olunması ilə müşaiyət olunurdu. Sovet Ordusu şəhərə girərkən və ondan sonrakı bir neçə gün ərzində 29 nəfər itirdi və 98 nəfər yaralı verdi. Sovet ordusunun dinc əhaliyə atəş açması nəticəsində 131 nəfər öldürüldü, 1000-dən artıq adam yaralandı. Respublikanın bir sıra rayonlarında bu əməliyyatlar fevralın sonuna qədər aparıldı. Yaranmış vəziyyətlə əlaqədar olaraq AXC-nin hərbiləşdirilmiş qrupları qismən buraxıldı, bəziləri isə qeyri leqal vəziyyətə keçdi.

Hazırladı: Adil İrşadoğlu (Əliyev)
Ardı var...
Mənbə : Arxiv sənədləri,
qəzet, jurnal materialları,
televiziya, radio verilişləri və şəxsi müşahidələrim.

İlk dəfə "Azad Qarabağ"qəzetində çap edilib (09.02.2006. N-01).
-------------------------
VƏTƏNİ SEVMƏK İMANDANDIR ! İMANLI OLAQ ! VƏTƏNİ SEVƏK !
-------------------------