NAMƏLUM MÜHARİBƏ SİLSİLƏSİNDƏN (3)

 İRAN SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI 

– IV QACAR-RUSİYA MÜHARİBƏSİNİN 100 İLLİYİNƏ HƏSR OLUNUB –

 

Bu yazımız Azərbaycan tarixinin ən qaranlıq səhifələrindən biri – 1920–1921-ci illərin Qacar–Rusiya müharibəsi barəsindədir.

Rusiya ilə əvvəlki müharibələr nəticəsində Qacarlar dövləti Azərbaycanın şimalını və bütün Qafqazı itirmişdi. O vaxt hələ heç kim təsəvvür belə edə bilməzdi ki, bu hadisə Azərbaycan xalqını gələcəkdə hansı faciələrə düçar edəcəkdir. 

 Müstəmləkəçilik siyasəti yürüdən çar hökuməti Şimali Azərbaycanın qərb bölgəsinə erməniləri köçürməklə buranı Türkiyə ilə Azərbaycan arasında bufer zonasına çevirdi...

 Lakin Rusiya imperiyası bununla kifayətlənmək niyyətində deyildi. Sözsüz ki, Rusiyanın əsas hədəfi Qacar məmləkətini işğal edib cənubda İran körfəzinin sahillərinə çıxmaq, şərqdə isə Hindistana mümkün qədər yaxınlaşmaq idi. Hətta 1917-ci ilin bolşevik çevrilişi belə, bu dövlətin xarici siyasətinin strategiyasını və əsas istiqamətlərini dəyişdirmədi.

1920-ci il aprelin 28-də sovet Rusiyası Azərbaycanı istila etdi. Bundan cəmi 19 gün sonra – mayın 17-də Fyodor Raskolnikovun (1892–1939) və Serqo Orconikidzenin (1886–1937) komandanlığı altında rus qırmızı ordusunun hissələri ağqvardiyaçıların apardıqları gəmiləri geri qaytarmaq bəhanəsi ilə İranın Gilan vilayətinə soxuldular. Onlar qısa müddət ərzində gəmiləri geri aldılar, lakin bu ölkəni tərk etməyə tələsmədilər...

Artıq 1920-ci il iyunun 5-də İranın Xəzəryanı ərazilərində Gilan Sovet Sosialist Respublikası elan edildi. Bu respublikaya aşağıdakı şəxslər rəhbərlik edirdilər:

 - hökumətin başçısı – islamçı Mirzə Küçük xan (1881–1921); 

- xarici işlər komissarı – bolşevik Seyid Cəfər Pişəvəri (1892–1947); 

- hərbi komissar – çar polkovniki və sovet komandiri Vasili Karqaleteli (1880–1946). 

1920-ci il avqustun 14-də sovet hərbi müşavirlərinin rəhbərlik etdikləri İran qırmızı ordusu Tehran istiqamətində hücuma keçdi. Lakin Qəzvin ətrafında şah qoşunlarının şiddətli müqaviməti ilə rastlaşan qırmızılar məğlub olub geri çəkildilər. Düşməni təqib edən Qacar ordusu Rəşt şəhərinə daxil oldu. Avqustun 23-də S.Orconikidzenin əmri ilə XI ordunun 28-ci atıcı diviziyasının 244-cü alayı təcili surətdə Rəştə göndərildi. Ağır döyüşlərdən sonra bolşeviklər şəhəri yenidən işğal etdilər. Cəbhə xətti sabitləşdi. 

 Haşiyə: 

 Maraqlıdır ki, qondarma “İran qırmızı ordusu”nun bir hissəsi ermənilərdən ibarət idi. Bədnam qonşularımız burada da Rusiya imperiyasının əlaltısı rolunda çıxış etdilər.

1921-ci il fevralın 21-də İranda baş nazir Fətulla xan Əkbərin hökumətinin istefaya göndərilməsi ilə nəticələnmiş dövlət çevrilişi baş verdi. Çevrilişin iki əsas rəhbərindən biri Rza Pəhləvi idi. Fevralın 26-da Sovet–İran dostluğu haqqında müqavilə imzalandı. 20 il sonra – 1941-ci ilin avqustunda İranın şimalına qoşun yeridən SSRİ öz hərəkətlərini məhz həmin müqavilənin VI maddəsi ilə əsaslandırmışdı.

 Qeyd: 

1915–1917-ci illərdə Rza Pəhləvinin komandiri olmuş peşəkar kəşfiyyatçı general Vladimir Maydel sözügedən hadisələrin baş verdiyi 1920–1921-ci illərdə Qırmızı Ordunun Baş Qərargahının, böyük ehtimalla, kəşfiyyat idarəsində xidmət etmişdir. 1917–1918-ci illərdə Pza Pəhləvinin komandiri olmuş general Georgi Klerje isə 1938-ci ildə yapon əks-kəşfiyyatı tərəfindən Çində həbs edilmiş və sovet hərbi kəşfiyyatı ilə əməkdaşlıqda ittiham olunaraq güllələnmişdir. Digər maraqlı məsələ budur ki, 1920-ci ilin oktyabrında Əhməd şah Qacar sovet dövlətinin tələbi ilə polkovnik Vsevolod Staroselskini İran kazak briqadasının komandiri vəzifəsindən kənarlaşdırmış, beləliklə, Rza Pəhləvi üçün yol açılmış və o, bu hərbi hissənin ilk iranlı komandiri olmuşdur. Apardığımız araşdırmanın nəticələri göstərir ki, İran kazak briqadasının Rusiya hərbi kəşfiyyatı ilə əlaqəsi olmayan yeganə komandiri məhz Vsevolod Staroselski idi.

1921-ci il iyunun 5-də Gilan SSR  İran Sovet Sosialist Respublikası adlandırıldı. Bundan bir neçə gün sonra qırmızılar yenidən Zəncan və Tehran istiqamətində irəliləməyə çalışdılar. Lakin Qacar ordusu onların bu həmləsini də dəf etdi.

1921-ci il fevralın 26-da bağlanmış müqavilənin şərtlərinə uyğun olaraq, həmin il sentyabrın 8-də Sovet Rusiyası öz qoşunlarını İran ərazisindən çıxardı. Zənnimizcə, bu addımın əsas səbəbi hərbi və ya siyasi uğursuzluqlar deyildi. Əksinə, Rusiya öz məqsədlərinin müəyyən bir hissəsinə nail olmuşdu. Bu, əslində, taktiki geriçəkilmə idi... 

Sentyabrın 29-da Gilan kommunistləri ilə Mirzə Küçük xanın tərəfdarları arasında toqquşmalar başladı. Mirzə Küçük xan Qacar hökuməti ilə danışıqlara başlamaq istəsə də, onun bu təklifi Gilan üzərinə hücuma hazırlaşan İran qoşunlarının komandanı Rza Pəhləvi tərəfindən rədd edildi. 1921-ci il noyabrın 2-də Qacar ordusu İranın Gilan üzərində suverenliyini bərpa etdi...

Qələbə ilə başa çatmasına baxmayaraq bu müharibə Qacarlar sülaləsi üçün əsl fəlakətə çevrildi. Davamlı mübarizə dövləti zəiflətdi və 1921-ci ilin 21 fevral çevrilişi üçün şərait yaratdı. Həmin çevrilişin iki əsas rəhbərindən biri – Rza xan Pəhləvi əvvəlcə ordu komandanı, 100 gün sonra isə baş nazir oldu. 1921-ci ilin iyunundan etibarən ölkədə real hakimiyyət onun əlində idi. 

1925-ci il dekabrın 12-də bu məsələ rəsmiləşdirildi. Beləliklə, əsası böyük hökmdar və alim Ağa Muhəmməd şah Qacar tərəfindən qoyulmuş Azərbaycan əsilli sülalə süquta uğradı...

---------

Müəllif:

Milli Kimlik Araşdırmaları 

qrupunun üzvü Araz Şəhrili.

24.07.2021.

 

AZƏRBAYCAN CÜMHURİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ ZƏNGƏZUR MÜZAKİRƏLƏRİ (1)

- Nəsiman Yaqublunun araşdırması -

Son günlərdə Zəngəzurun Azərbaycana məxsusluğu ilə bağlı ciddi faktlar səslənməkdədir. Bu bir həqiqətdir ki, Zəngəzur Azərbaycan torpağıdır və onun ermənilərə heç bir aidiyyatı yoxdur. Bununla əlaqədar Azərbaycan Cümhuriyyəti dövrünə aid çoxlu sayda arxivlərdən topladığım, Zəngəzurun Azərbaycana aid olduğunu sübut edən sənədləri imkan olduqca oxuculara təqdim edəcəyəm.

Azərbaycan Nazirlər Şurasının sədri Fətəli xan Xoyskinin fəaliyyətində Zəngəzur məsələsi

 Nazirlər Şurasının sədri F.X.Xoyski parlamentin 1918-ci ilin dekabrın 20-də keçirilən 4-cü  fövqəladə iclasında Qarabağ və Zəngəzurda Andronik ordularının hərəkətləri haqqında məlumat verdi. O, çıxışında dedi: “Zəngəzur əhvalatı təzə bir şey deyil. Bu, çoxdan başlamış bir işdir. Burada oturan məbuslara məlumdur ki, vaxtilə bir para ermənilər tərəfindən Qarabağ haqqında bir məsələ qaldırılmış idi. Hələ iyul ayında Andronik başına bir dəstə çətəçi yığaraq İrəvan quberniyasından Gəncə quberniyasının hüduduna keçdi. Burasını deməliyəm ki, Andronik Türkiyə təbəəsidir(vətəndaşıdır). O vaxt Azərbaycan hökuməti hələ Gəncədə ikən erməni hökumətinə müraciətlə isti cavab etmişdir ki, Andronik sizin tərəfinizdən bu işi görür, yoxsa bu hərəkətlər onun öz təşəbbüsüdürmü və onun qoşunları erməni hökumətinə tabedirmi, yoxsa onun hərəkətləri, şəxsi təşəbbüsləri və adi üsyan kimidrmi? Erməni hökuməti cavab verdi ki, Andronikin erməni hökuməti ilə heç bir əlaqəsi yoxdur, özü də bir asidir. Erməni hökuməti özü də onun rədd edilməsini və üsyanın yatırılmasını istəyir. Fəqət gücü yoxdur, iş görə bilmir”.

 F.X.Xoyski çıxışında qeyd etdi ki, Azərbaycan əskəri qüvvələri Bakını azad etməklə məşğul olduğundan, Andronikin Zəngəzurdakı vəhşiliklərinin qarşısını ala bilmirdi. Sentyabrda Bakı alınandan sonra Androniki Şuşa qəzasından və Zəngəzur mahalından qovmaq mümkün oldu. Noyabrın 20 və 23-dən sonra Andronik yenə peyda oldu. F.X.Xoyski bu məsələlərlə bağlı ingilis hərbi qüvvələrinin komandanı  general Tomsonu məlumatlandırdığını, onun isə dərhal tədbirlər görməyin vacibliyini söylədiyini qeyd edir. F.X.Xoyski çıxışında Andronikin başçılıq etdiyi quldur dəstələrinin planlarını açıqladı: “Aşkar fikirləri budur ki, Zəngəzur və Şuşa qəzalarını Azərbaycandan ayırıb, Ermənistana birləşdirsinlər”. F.X.Xoyski qətiyyətlə bildirir: “...Biz var qüvvəmizlə Azərbaycanın hüququnu müdafiə edəcək və heç kəsə yol verməyəcəyik ki, kənardan gələnlər Azərbaycanın hüququna təcavüz etsinlər”.

 Azərbaycanın ilk Hərbi naziri, Qarabağın general-qubernatoru Xosrov bəy Sultanovun yazışmalarında Zəngəzur problemi 

X.Sultanov Qarabağın general-qubernatoru vəzifəsinə başlayarkən xalqa müraciət ünvanladı. Həmin müraciətdə o, başçılıq edəcəyi qurumun fəaliyyəti haqqında xalqı bilgiləndirdi.

1919-cu ilin 11 fevralında “Azərbaycan” qəzetində çap olunan  bir yazı belə adlanırdı: “Müvəqqəti general-qubernator X.Sultanovun Zəngəzur, Şuşa, Cavanşir və Cəbrayıl qəzalarının əhalisinə müraciəti”.

 Müraciətdə yazılırdı: “Azərbaycan hökumətinin yanvar ayı qərarı ilə Zəngəzur, Şuşa, Cavanşir və Cəbrayıl qəzaları xüsusi general-qubernatorluğa ayrılmışdır. Bu fövqəladə tədbirlər fövqəladə vəziyyətdən irəli gəlmişdir. Azərbaycanın təqribən yarısında, onun ən yaxşı hissəsi – 4 qəza artıq bir ilə yaxındır ki, anarxiya ucbatından dağılır. Şəxsi firavanlığı yüksək ideal sayan məsuliyyətsiz elementlərin rəhbərliyi altında olan bandalar diyarı viranə qoyur; kəndləri yandırır, əhalini qırır, on minlərlə yurdsuz-yuvasız qadın və uşaq qaçqın düşmüşdür, yuxarıda göstərilən elementlər milli ədavət yayırlar. Əhalidən ümumi siyasi vəziyyət gizlədilir. Bu şəxslər öz şəxsi mənafelərini güdür, öz cəhdlərini partiya ideya forması donuna salırlar.

 Öz həyatını xalqa xidmətə sərf etmiş ictimai xadim kimi mən milli mənsubiyyətindən asılı olmayaraq hamıya eyni münasibət göstərməyi, ciddi ədalət və qanunçuluq mövqeyində dayanmağı hakimiyyətin borcu sayıram. Azərbaycanın müstəqilliyi, ərazi toxunulmazlığı, şəxsiyyətin ciddi məsuliyyəti və əmlak toxunulmazlığı – diyarın həyatı bu əsaslar üzərində qurulacaqdır” .

 X.Sultanov general-qubernator vəzifəsinə başlayanda bölgədə acınacaqlı durum var idi. Onun 1919-cu ilin fevralın 15, 16, və 17-də qəza rəisləri və ictimai xadimlərinin iştirakı ilə keçirdiyi ümumbölgə müşavirəsində məlum olurdu ki, indiyədək Zəngəzurda 166 kənd dağıdılmış, onların əhalisinin 30 faizi məhv edilmişdir. Bu müşavirədə Andronikin silahlı dəstəsinin bölgədən çıxarılması qəti olaraq qərara alındı.

 X.Sultanovun 1919-cu ilin 26 iyulunda ŞuşadanS.Mehmandarova göndərdiyi 3743 saylı məlumatda Naxçıvanla kommunikasiyanın təminatı üçün Zəngəzura qoşun göndərib, Bazarçay kəndinin alınması qeyd olunurdu. Həmin məlumatdan: “Zəngəzurla Naxçıvanın əlaqəsi probleminin həll edilməsi ancaq Zəngəzurda hərbi hissələrin gücləndirilməsi ilə mümkündür. Bu haqda mən Sizinlə şəxsən danışdım və Siz də razılaşdınız. Bu məsələni indi əlverişli bir məqamda, maldarlar dağlarda, ermənilərdən arxada olarkən, qan tökmədən həll etmək olar. Bazarçay yaxınlığında olan Qızıl Boğaz və Bazarçay yerlərini tutmaqla, buradakı malakan əhalisi Azərbaycan hakimiyyətini tanımağa hazırdır. Və bundan ötrü onlar öz nümayəndələrini Xalq milisinin rəisi Sultanovun yanına göndərmişlər. Və məsələ bununla da öz-özlüyündə həll edilir.

Odur ki, cənab əlahəzrət, hərbi hissə dəstələrinin Xalq milisi dəstələri ilə birgə Bazarçay kəndini almaq üçün Sizin sərəncam verməyinizi xahiş edirəm.

Aldığım məlumata görə, Mərcanlı maldarları döyüşçülərimiz üçün bir neçə yüz buynuzlu heyvan verməyə razılaşıblar. General-qubernator X.Sultanov”.

 X.Sultanovun və T.Novruzovun N.Yusifbəyliyə ermənilərin Zəngəzurda bütün cəbhə istiqamətində hücuma hazırlaşdıqları ilə bağlı teleqramı  1920-ci ilin martın 23-də Şuşadan göndərilmişdi. Teleqramda bildirilirdi: “Zəngəzur  qəzasının rəisindən indi aldığım məlumatın məzmununu çatdırıram: “Ermənilər bütün cəbhə boyunca ciddi kəşfiyyat aparırlar. Etibarlı məlumatlara görə, bütün cəbhə istiqamətində hücuma hazırlaşırlar. Onların başlıca məqsədi Qarabağla birləşməkdir. Partizan dəstəsinin komandiri təcili olaraq əlli min türk, iki yüz min rus, əlli min lebelev, on beş min ingilis, iki yüz min Berdanoklu güllə  göndərməyi xahiş edir. Göndərilən güllələr ancaq bir döyüşə kifayət edəcək. Xahiş edirik general Şıxlinskinin vəd etdiyi dağ-batareya piyada alayının göndərilməsinə sərəncam verəsiniz. General-qubernator X.Sultanov; dəstə  rəisi general Novruzov”

1920-ci ilin martın 31-də  X.Sultanovun və K.Əliverdiyevin M.Vəkilova Şuşada, Xankəndində, Əskəranda ağır vəziyyət və təcili köməklə bağlı digər teleqramında bildirilirdi: “Sizin 28 martda olan gizli məlumatınıza uyğun olaraq 29-da səhər Əskərana hücum gözləyirdik. Gizli məlumatdakı təxmini gözləntiyə görə hücum Xankəndi tərəfdən başladı. Bizə məlum olmayan səbəbə görə, Əskəran bu günə qədər alınmayıb. Dünən cəbhədən aldığımız məlumata görə, Zəngəzur erməniləri Bağırbəyli kəndini, Qarabağ erməniləri isə Müsəlmanlar kəndini ələ keçiriblər. Beləliklə, zəngəzurlularla qarabağlılar arasında əlaqə yaranıb. Bu gün, yaxud sabah, saat 10-a qədər gözləmək lazımdır. Səhər Şuşaya, yaxud Şuşadan keçib erməni yaşayış yerlərindən birbaşa Xankəndi və Əskərana gedilməlidir. Bütün əhali səfərbər və təşkil edilib, ermənilərin hərəkətinin qarşısının alınması və müdafiə üçün lazım olan yerlər tutulub. Əgər kömək bir gün gecikərsə, o artıq kömək olmayacaq. Təcili cavab gözləyirəm.

Bundan əlavə, bizdə bütün güllələr qurtarıb. Partizanlar üçün güllə yoxdur. Xankəndi anbarından 150 min üçxətli və 50 min mauzerin ayrılması ilə bağlı təcili sərəncam verməyinizi xahiş edirəm. General-qubernator Sultanov. Parlament üzvü Əliverdiyev”.

 Azərbaycanın Ermənistandakı diplomatik nümayəndəsi Təkinskinin Yerevandan 1919-cu ilin 26 iyununda Azərbaycanın Xarici İşlər naziri M.Y.Cəfərova göndərdiyi 1874 saylı məlumatda qeyd olunurdu: “1919-cu ilin 25 iyununda mən Ermənistan Respublikasının Xarici İşlər nazirliyinə 224 saylı nota təqdim etdim: “Hökumətimin tapşırığı ilə Sizə bildirirəm ki, Sultanov Azərbaycan Respublikasının 15 yanvar 1919-cu il qərarı ilə Azərbaycan Respublikasının mübahisəsiz və ayrılmaz hissəsi olan Zəngəzur, Cəbrayıl və Cavanşir qəzalarının general-qubernatoru təyin edilib və aprelin 3-də rəsmi tanınıb. Odur ki, Sultanovun fəaliyyəti, yaxud Azərbaycan qoşunlarının qeyd etdiyimiz bölgələrdə yerləşməsinə erməni respublikasının hər formada etirazı Azərbaycan Respublikasının daxili işlərinə qarışmaq kimi qəbul edilir. Qarabağın general-qubernatoru Sultanov enerjili tədbirləri ilə Şuşa rayonunda qayda yaratmış və həyat öz axarı ilə davam edir. Xahiş edirəm, mənim inamım və Sizə olan hörmətimi qəbul edəsiniz. Diplomatik nümayəndə Təkinski”.

moderator.az 

20 İyul 2021. / 10-22.

NAMƏLUM MÜHARİBƏ SİLSİLƏSİNDƏN (2)

– RZA ŞAH PƏHLƏVİ HAKİMİYYƏTƏ NECƏ GƏLMİŞDİR? – 

II HİSSƏ

 

1925-ci il oktyabrın 31-də İran kazak briqadasının on üçüncü komandiri Rza Pəhləvi Qacarlar sülaləsini devirdi. İranda Pəhləvilər sülaləsi hakimiyyətə gəldi. 

Rza şah Pəhləvinin 1894-cü ildən 1920-ci ilədək xidmət etdiyi İran kazak briqadası 1879-cu ildə Rusiya hərbi kəşfiyyatı tərəfindən yaradılmış hərbi struktur idi. 

Rusiya dövləti Nəsirəddin şah Qacarı (1831–1896) kazak briqadasının təşkilinə razı salmaq üçün aşağıdakı taktiki gedişləri etmişdi: 

- əvvəlcə Rusiya hərbi kəşfiyyatının Tehrandakı nümayəndəsi məxfi müşavir Zinovyev bir neçə dəfə şahın qəbulunda olmuş, kazaklardan söz açıb onları rus çarının dayağı kimi tərifləmiş, kazak hissələrinin yüksək döyüş keyfiyyətləri, nizam-intizamı barədə danışmış, bu yolla Nəsirəddin şah Qacara təsir göstərmişdi. 

- sonra 1878-ci ildə Avropaya səfər edən Nəsirəddin şah İrəvandan keçərkən onun şərəfinə nümunəvi kazak alayının rəsmi keçidi təşkil olunmuşdu. Şah rus kazaklarının sıra hazırlığına, silahla rəftarına və atsürmə məharətinə valeh olmuş, onun bu heyranlığı rus zabitlərinin də nəzərindən yayınmamışdı. 

- Nəsirəddin şahı müşayiət edən ruslar münasib şəraitin yetişdiyini hiss edib onun diqqətinə çatdırmışdılar ki, Rusiya imperiyası belə bir hərbi hissənin yaradılmasında Qacar dövlətinə hər cür yardım göstərməyə hazırdır. 

- təsir altında olan Nəsirəddin şah Qacar şifahi razılıq verən kimi ona müqavilənin mətni təqdim olunmuş və imzalanma mərasimi keçirilmişdi. Şah səhv etdiyini sonradan anlasa da, necə deyərlər, artıq iş işdən keçmişdi. 

Təsis edildiyi gündən İran kazak briqadası Rusiya hərbi kəşfiyyatının rezidenturası rolunu oynamağa başladı. 1920-ci ilədək bu briqadanın bütün komandirləri rus zabitləri olmuşlar:

1) Briqadanın birinci komandiri (1879–1882) süvari generalı  Aleksey İvanoviç Domontoviç (1846–1909) bu vəzifəyə təyin edilənədək Qafqaz hərbi dairəsində xüsusi tapşırıqlar üzrə qərargah zabiti olmuşdur.

2) Briqadanın ikinci komandiri (1883–1885) general-mayor Pyotr Vladimiroviç Çarkovski 1879-cu ildə çarın əmri ilə mülki vəzifəyə keçirilərək Türkiyənin Trabzon şəhərindəki rus konsulluğuna ştatdankənar katib təyin edilmiş, dörd il sonra yenidən hərbi xidmətə qaytarılıb İrana ezam olunmuşdur.

3) Briqadanın üçüncü komandiri (1885–1891) general-leytenant Aleksandr Nikolayeviç Kuzmin-Karavayev (1862–1923) Qafqaz hərbi dairəsində tapşırıqlar üzrə ober-zabit, xüsusi tapşırıqlar üzrə qərargah zabiti və kiçik kargüzar olmuş, uzun illər Asiya ölkələrində hərbi kəşfiyyatçı missiyasını yerinə yetirmişdir. O, Cənubi Qafqaz, İran və Əfqanıstan üzrə mütəxəssis idi. 1918-ci ildə könüllü şəkildə bolşeviklərin tərəfinə keçmiş, 1920-ci ilədək Qırmızı Orduda xidmət etmiş, sonra Yuqoslaviyaya köçmüş və orada vəfat etmişdir.

4) Briqadanın dördüncü komandiri (1891–1894) polkovnik Aleksandr Konstantinoviç Şneur (1884–1977) daşnak Ermənistanının hərbi kəşfiyyat bölməsinin ilk rəisi olmuşdur.

5) Briqadanın beşinci komandiri (1894–1903) general-leytenant Vladimir Andreyeviç Kosoqovski (1857–1918) 1889-cu ildə Qafqaz hərbi dairəsinin qərargahında tapşırıqlar üzrə ober-zabit, 1890-cı ildə Semireçensk (Qazaxıstan) vilayətindəki qoşunların komandanı yanında xüsusi tapşırıqlar üzrə qərargah zabiti, 1890–1894-cü illərdə Qafqaz hərbi dairəsində tapşırıqlar üzrə qərargah zabiti olmuşdur. O, hərbi şərqşünas və təcrübəli kəşfiyyatçı idi. V.Kosoqovski yalnız hərbi-siyasi məsələləri öyrənməklə kifayətlənmir, ipək istehsalı, Tehranın su təchizatı və kanalizasiya sistemi haqqında məlumatlar toplayırdı. Onun İrandan göndərdiyi kəşfiyyat informasiyasına yüksək qiymət verilirdi. Rus ordusunun İrandan o vaxt Böyük Britaniyanın müstəmləkəsi olan Hindistana yürüş planı da V.Kosoqovski tərəfindən diqqətlə işlənmiş, qüvvələrin mümkün hərəkət marşrutları, su maneələrinin dəf olunacağı yerlər, bu zaman istifadə ediləcək vasitələr, ordunun arxa təminatı kimi məsələlərə xüsusi diqqət yetirilmişdir. V.Kosoqovski 1918-ci ildə bolşeviklər tərəfindən güllələnmişdir.

6) Briqadanın altıncı komandiri (1903–1906) general-leytenant Fyodor Qriqoryeviç Çernozubov (1863–1919) 1894–1897-ci illərdə xüsusi tapşırıqlar üzrə qərargah zabiti, 1900–1903-cü illərdə Qafqaz hərbi dairəsinin komandanının sərəncamında olmuşdur. 1918–1919-cu illərdə Denikin ordusunda bolşeviklərə qarşı döyüşmüş, öz əcəli ilə vəfat etmişdir. O, hərbi kəşfiyyata dair bir neçə məqalənin müəllifi idi.

7) Briqadanın yeddinci komandiri (1906–1909) general-leytenant Vladimir Platonoviç Lyaxov (1869–1920) 1900–1904-cü illərdə Qafqaz hərbi dairəsində tapşırıqlar üzrə qərargah zabiti vəzifəsində xidmət etmişdir.

8) Briqadanın səkkizinci komandiri (1909–1914) general-leytenant Nikolay Petroviç Vadbolski (1869–1944) 1905–1907-ci illərdə Uzaq Şərqdə ordu qərargahının general-kvartirmeyster idarəsində xidmət etmişdir. Bu idarə digər məsələlərlə yanaşı kəşfiyyat işinin təşkili ilə də məşğul olurdu. Xatırladaq ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xüsusi xidmət orqanları (Kəşfiyyat və əks-kəşfiyyat bölməsi) 1919-cu il martın 28-də məhz Hərbi Nazirliyin Baş Qərargahının general-kvartirmeyster şöbəsinin nəzdində yaradılmışdır.

9) Briqadanın doqquzuncu komandiri (1914–1915) polkovnik Nikolay Vasilyeviç Prozorkeviç, bir məlumata görə, hərbi kəşfiyyatçı olmuşdur.

10) Briqadanın onuncu komandiri (1915–1917) general baron Vladimir Nikolayeviç Maydel (1864–?) 1894–1896-cı illərdə Zakaspi vilayətinin qərargahında tapşırıqlar üzrə ober-zabit, 1898-ci ildə isə 9-cu ordu korpusunun qərargahında xüsusi tapşırıqlar üzrə ober-zabit olmuş, 1918-ci ildə könüllü şəkildə bolşeviklərin tərəfinə keçmiş, 1919–1920-ci illərdə Qırmızı Ordunun Baş Qərargahında xidmət etmiş, 1921–1930-cu illərdə hərbi məktəblərdə tədrislə məşğul olmuşdur. 1930-cu ildən sonrakı taleyi məlum deyil.

11) Briqadanın on birinci komandiri (1917–1918) Georqi İosifoviç Klerje (1883–1938) 1909–1917-ci illərdə Qafqaz hərbi dairəsinin və 1-ci Qafqaz korpusunun qərargahlarında tapşırıqlar üzrə ober-zabit, Baş qərargahın baş idarəsinin kargüzarı olmuş, 1919–1921-ci illərdə vətəndaş müharibəsində iştirak etmiş, ağqvardiyaçı admiral Kolçakın ordusunun Baş Qərargahı yanında Məlumatlandırma idarəsinin rəisi vəzifəsinə, general rütbəsinə yüksəlmişdir. 1921-ci ildə Çinə mühacirət etmiş, 1922–1927-ci illərdə çinli marşal Zhang Zuolinin hərbi müşaviri, 1931–1933-cü illərdə gündəlik “Mukden” qəzetinin baş redaktoru olmuşdur. 1938-ci ildə G.İ.Klerje yapon əks-kəşfiyyatı tərəfindən həbs olunmuş və ehtimala görə sovet kəşfiyyatı ilə əməkdaşlıqda ittiham edilərək güllələnmişdir.

12) Bakı qubernatoru general-leytenant Dmitri Semyonoviç Staroselskinin (onun qubernatorluğu dövründə Bakıda ilk qadın gimnaziyası açılmış, Azərbaycan dilində ilk qəzet olan “Əkinçi” nəşr edilmişdi) oğlu, kazak briqadasının on ikinci komandiri (1918–1920) polkovnik Vsevolod Dmitriyeviç Staroselski (1875–1935) isə, zənnimizcə, Rusiya və ya sovet xüsusi xidmət orqanları ilə əlaqəli deyildi. O, 1918-ci ilin əvvəllərində vətəndaş müharibəsindən qaçıb İrana getmiş və burada Əhməd şah Qacar bu rus zabitini briqadaya komandir təyin etmişdi. Əhməd şah 1920-ci ilin oktyabrında sovet dövlətinin tələbi ilə V.Staroselskini vəzifəsindən kənarlaşdırmış, beləliklə, Rza Pəhləvi üçün yol açılmış və o, kazak briqadasının ilk iranlı komandiri olmuşdur.

Bu zabitlərin əksəriyyətinin hərbi kəşfiyyatçı olduğu onların bioqrafik məlumatlarından aydın şəkildə görünür. Briqadaya rəhbərlik etmiş digər şəxslərin də kəşfiyyata aidiyyəti məsələsinə, zənnimizcə, aydınlıq gətirə bildik. Məlumdur ki, eyni mühitdə (ailə, yaşayış yeri, təhsil, peşə) yetişmiş insanlar arasında ümumi cəhətlər mövcud ola bilər. Sözügedən zabitlərin xidmət yollarını bir-birinə bənzədən isə həm də odur ki, onların əksəriyyəti İran ezamiyyətindən əvvəl bu ölkənin sərhədlərinə yaxın ərazilərdə xüsusi tapşırıqlar üzrə qərargah zabiti vəzifəsini icra etmişdir. Deyilənə görə, həmin vəzifə rus çarı I Nikolay (1796–1855) tərəfindən xaricdə məxfi əməliyyatların təşkil olunması və keçirilməsi məqsədilə təsis edilmişdir. 

Göstərilənləri nəzər alaraq əminliklə qeyd edə bilərik ki, kazak briqadasının on iki komandirindən on biri Rusiya hərbi kəşfiyyatının rezidenti olmuşdur.

Tədqiqat prosesində diqqətimizi cəlb etmiş aşağıdakı düşündürücü faktları bir daha oxucunun nəzərinə çatdırırıq:

-1885-ci ildən 1891-ci ilədək İran kazak briqadasının komandiri olmuş peşəkar kəşfiyyatçı, Cənubi Qafqaz, İran və Əfqanıstan üzrə mütəxəssis, general-leytenant A.Kuzmin-Karavayev 1918-ci ildə könüllü şəkildə bolşeviklərin tərəfinə keçmiş, 1920-ci ilədək Qırmızı Orduda xidmət etmişdir;

-1915–1917-ci illərdə Rza Pəhləvinin komandiri olmuş general V.Maydel 1920–1921-ci illərdə Qırmızı Ordunun Baş Qərargahının, böyük ehtimalla, kəşfiyyat idarəsində xidmət etmişdir;

-1917–1918-ci illərdə Pza Pəhləvinin komandiri olmuş general G.Klerje 1938-ci ildə yapon əks-kəşfiyyatı tərəfindən Çində həbs olunmuş və sovet hərbi kəşfiyyatı ilə əməkdaşlıqda ittiham edilərək güllələnmişdir. 

Maraq doğuran digər fakt isə budur ki, kazak briqadası əsasən mühacirlərdən və onların övladlarından təşkil olunmuşdu. Sözsüz ki, həmin məsələ Rusiya ilə razılaşdırılmışdı. Halbuki məntiq bunu deyir ki, Rusiya dövləti onun hakimiyyətini qəbul etməyib Azərbaycanın şimalından cənubuna köçmüş insanları (mühacirləri) ən arzuolunmaz kateqoriyalardan biri saymalı, onlara heç bir halda inanmamalı idi. Göstərilənləri nəzərə alaraq ehtimal edə bilərik ki, Rusiya kəşfiyyatı zaman-zaman mühacir adı altında öz adamlarını İrana göndərib gələcəkdə mümkün istifadə məqsədilə onları bu ölkədə yerləşdirmişdi. Yeri gəlmişkən, həmin mühacir övladlarından biri də məqaləmizin “qəhrəmanı” Rza Pəhləvidir. 

Qeyd olunanlardan çıxardığımız əsas nəticə budur ki, rus hərbi kəşfiyyatçıları ümimilikdə 24 il Rza Pəhləvinin bilavasitə komandirləri olmuşlar. Bu isə o deməkdir ki, Rza xan birbaşa funksional vəzifələri cari və perspektiv əməliyyat imkanlarına malik şəxsləri aşkarlamaq, yoxlamaq, öyrənmək və məxfi əməkdaşlığa cəlb etmək olan əməliyyat işçilərinin tabeliyində xidmət etmiş, uzun müddət onlarla kontaktda olmuşdur. Həmin münasibətlərin nə ilə nəticələndiyini aydınlaşdırmaq istəyiriksə, araşdırma zamanı belə bir məşhur deyimi rəhbər tutmalıyıq: “Onları meyvələrinə (əməllərinə) görə tanıyın!”...

Müəllif:

Milli Kimlik Araşdırmaları 

qrupunun üzvü Araz Şəhrili.

YOXLUQDA VAR OLAN ŞƏHƏRİM

 

Bu şəhərdən erməni keçib.

Baş daşlarını sındırıb aparan, qəbirləri söküb dağıdan, özününkü olmayana yağı təfəkkürü ilə yanaşan goreşən sürüsü...

 Qonaqların heyran qaldığı gözəl şəhər xarabalığa çevrilib.

İzdihamlı şəhərdə əbədi sükut hökm sürür. Nə gur bazar var, nə qaynayan, çal-çağırlı şəhər.

Ağdamı qədim yaşayış məskənləri ilə də müqayisə edə bilmirsən. Bu fərqli bir mənzərədir. XXI əsrin təsəvvürə gəlməz faşist izi var bu şəhərdə.

Sənə addan, yurddan, xatirələrdən başqa nəyisə xatırladacaq heç nə yoxdur.

Qapısını bağlayıb, açarını bərk-bərk gizlədib saxladığın evin qapısı, həyət darvazası indi bilmirsən haradadı, hansı ölkədə kimin həyətindədi. Yerlə yeksan olan, dağıdılan şəhərdə elə bil hər il zəlzələ olub.

Nə əzəmətli Dram Teatr binası qalıb, nə Mədəniyyət evi, ..., nə də hamını özünəməxsusluğu ilə heyrətləndirən, biri-birindən fərqli fərdi evlər.

Bunlar düşmənçiliyin ölçüyə gəlməz qisas göstəricisidi. Bu ermənilərin qorxduqları, ehtiyat etdikləri, çəkindikləri Ağdamın daşından, divarından, qəbirindən heyf almağıdı. İnsanın ağlından belə keçməyən intiqam hissi. Bunu ancaq ermənilər edə bilər, başqa kimsə yox.

Ağdamda dünyanın ən ağır mənzərəsi ilə qarşılaşırsan. Sanki başqa bir aləmdə, başqa bir dünyadasan. “Bu, həqiqətən Ağdamdımı, bu bizim evdimi?” deyib, ümid yeri kimi üzünü sənə dikən, sənə boylanan gömülmüş daşlara baxırsan. Hər birinin üstündə sənə əllərini xatırladan tanış uşağın, qocanın barmaq izləri.

Bünövrədən bir metr hündürlükdə, ya yerlə bərabər olan dağıdılan evlərin qalıqlarından evləri təyin etmək, ayağa baxıb adamı tanımaq kimidi. Dağılan evlər baş daşısız qəbirə oxşayır.

Bu qəbiristanlıq şəhərdə səninki, mənimki yoxdur. Bizimki var. Qəbir evlərilə dolu şəhərimiz. Ağdamımız.

Ağdama baxdıqca, ətrafa əl uzatdıqca, ancaq “... vardı” deyirsən. Yoxluğun içində varlıq axtararaq.

Dağılan otaqların içində xırda ağaclar, kollar bitib. Yəqin, adamları əvəz edən yaşıllığın boy atması bu evlərin, otaqların boş qalmaması, burda mütləq yaşayış olacağı, anlamındadır. Yaşayışa nişanədir.

Bütün böyük ağaclar kəsilib. İmarətdəki 250-dən çox yaşı olan çinarlar da. Qalan ağaclar ya nar ağaclarıdı, ya da yolu, izi itirən kollar. Tikintiyə, ocağa yararsız ağaclar. Yoxsa görməmişlər onları da kəsib aparardılar. 

                                        * * *

Dəyərli jurnalistimiz Səadət Məmmədovanın Ağdamdan hazırladığı ağrı dolu reportaja göz yaşının fasilələri ilə baxıram.

Ağdamın məşhur “Şur” ansamblının uzun müddət bədii rəhbəri olan gözəl tarzənimiz Fərhad Paşayevin Ağdamın qalıqlarına baxan baxışlarında keçmişlə bu günün yanaşı gedən titrlərinin sonunu oxumaq olmur. Nə ata evi, nə öz evi, nə oxuduğu məktəb, nə işlədiyi Mədəniyyət Evi var. Axtarışda olan gözlər hər yerdə uçuq divarların mamır basmış daşlarına sataşır.

Xəyalından Ağdamda yaşadığı 50 ilin xoş xatirələrini keçirən Fərhad müəllim uzun sükutdan sonra köks ötürərək: ”Cənnətdə yaşamışıq, xəbərimiz olmayıb” – deyir. Bilir ki, daha nə əvəz olunmaz o xoş, sevincli illər olacaq, nə o sevinci yaşadan insanlar, nə də, nə də ... o ev, o ovqat.

Fərhad müəllim dərisi qırışmış kövrək əllərini dağıdılan evlərinin uşaq əli çatan toz basmış divarına sürtərək uşaq barmaqların izini axtarır. 

Ağdam həsrətiylə dünyadan köçən anasının, qardaşının qəbrinə səpmək üçün atasının evindən torpaq götürən əlinə, barmaqlarına baxanda, sanki “Oskar” alan filmin ən təsirli sükut səhnəsinə baxırsan. Torbaya tökülən iri torpaq hara getdiyini bilirmiş kimi, sakitcə dayanıb, gah onu götürənə, gah qopduğu yerə baxır.  Barmaqlar arasından süzülüb tökülən xırda dənələr heç nə anlamayan, anasından ayrılmaq istəməyən körpəyə bənzəyir. Barmaqlar o çığırtını eşitdiyindən titrəyir. İçinin səsinə qarışan o səsi təkcə Fərhad müəllim eşidirdi. 

Səadət xanım torpağa tökülən göz yaşının qucaqlaşma səhnəsinin sözlərini göz yaşıyla üzünə yazırdı.

İmarət stadionunu gəzdikcə bu iki həsrətli insan vaxtı ilə İmarətdə hasarın üstündə oturub konsertə, futbola baxan, çinara qonub bülbül kimi konsertdə oxuyanların səsinə səs verən uşaqları axtarırdılar.

Xalq artisti, böyük sənətkarımız Arif Babayevin doğma Sarıhacılıda rastlaşdığı o ağır mənzərəni-səhnəni görəndə, doğmalarının basdırıldığı, ermənilər tərəfindən qəbirləri çıxarılmış, düzlənmiş Qarağacı qəbiristanlığında qəbirlərin yerini tapa bilməyəndə hansı hissləri keçirdiyini ifadə etmək mümkün deyil.

Olanları gördükcə ölənlərinə daha çox hörmət qoyan bu millətin doğmaları sanki təzədən ölür.

Qarabağdakı düzlənən qəbiristanlıqlar Sankt-Peterburqdakı (Leninqrad) Piskarevski qəbiristanlığını xatırladır.

Ağdama gedəndə gözünü bir nöqtəyə zilləyə bilmirsən, göz elə hey kimisə, nəyisə axtarır. Ev-ev, qapı-qapı, qəbir-qəbir...

Səadət xanım çiliklənmiş uşaqlıq xatırələrinin əhatəsində evlərinin yanındakı İmarət stadionunun dağılmış tribunasının daşlarının üstündə əyləşib Fərhad müəllimin tarda ifa etdiyi “Qarabağ şikəstəsin”nə qulaq asa-asa yox divarların yanıyla qaçan, “Natavan” qızlar ansamblının qızlarına qoşulub oynayan balaca qıza baxırdı. Yanındakı uçulmuş daş kimi ağır göz yaşları qollarını qaldırmağa, o şən, gülərüz qıza qoşulmağa qoymurdu.

“Əzizinən Qarabağ,

Şəki, Şirvan Qarabağ.

Aləm cənnətə dönsə,

Yaddan çıxmaz Qarabağ”

- söylədikcə içinə axan göz yaşları onu boğurdu.

Bu yanğı həsrətin, yaddaşın qəhəri idi. Xatirələrin yoxluq içində boğulmasıydı. Divara, öz yerinə qalxmaq istəyən daşlar doğma göz yaşlarıyla üzünü yuyurdu.

Yox olan, Var olan şəhərim.

Bu illər ərzində sən bizdən daha ağır yaşadın. Düşmən bizim intiqamımızı səndən aldı. Amma bütün ağrılara, istirablara  tab gətirdin, dözdün, bu gün üçün yaşadın. Döyülməkdən sifətin qapqara, əlin, qolun sınıx-salxaq. Çəkdiklərin göz önündə.

Torpaq o torpaqdı. Vətən torpağı. Üstünü toz, kol-kos örtsə də, səsimizə izimiz göyərəcək.

Sən daşınla, torpağınla – varlığınla Ağdamımızsan! Adımız, qürurumuzsan!

Sən varsan, bizi ağdamlı edən Ağdam!

                                                 ***

Arif  Babayev gətirdiyi gülləri qəbiristanlığın girişinə qoydu.

“Düşməni erməni olanın məzarı salamat qalmaz” deyən Səadət xanım gülləri atasının qəbri əvəzinə Ağdamın mərkəzinə düzdü. Çünki, Ağdamın hər yeri qəbiristanlıqdı.

Hamını güldürən, sevinc bəxş edən Xalq artistimiz o gün yoxluğa ağlayırdı.

Ziyarətiniz mübarək, Arif müəllim, Fərhad müəllim, Səadət xanım və bütün Ağdama gedə bilənlər.

Ziyarətimiz mübarək, Ağdama dönəcək ağdamlılar.

Rəfail Tağızadə. 

05.06.2021.

NAMƏLUM MÜHARİBƏ SİLSİLƏSİNDƏN (1)

– XAQAN OĞLU XAQAN NƏSİRƏDDİN ŞAH QACAR – 

Nəsirəddin şah Qacar 1831-ci il iyulun 17-də Təbriz şəhərinin cənubundakı Kuhnemir kəndində anadan olmuşdur. Atası Muhəmməd şah Qacarın (1810–1848) türkmənlər üzərində qazandığı böyük zəfərin şərəfinə ona Nəsirəddin (“Dinin qələbəsi”) adını vermişdilər. Nəsirəddin şah Azərbaycan xalqının qəhrəman övladı, böyük dövlət xadimi şahzadə Abbas mirzə Qacarın (1789–1833) nəvəsidir. Onun anası Məlik Cahan xatun da Qacar nəslindən idi.

Nəsirəddin mirzə 17 yaşınadək Təbrizdə yaşamış, 1847-ci ildə Azərbaycanın valisi olmuş (Qacar adətinə görə, vəliəhd əvvəlcə mütləq Cənubi Azərbaycana rəhbərlik etməli idi), atasının ölümündən sonra – 1848-ci il sentyabrın 17-də taxta çıxmışdır. On iki yaşına qədər yalnız doğma Azərbaycan dilində danışmış, başqa dilləri, o cümlədən, fars və ərəb dillərini bilməmişdir. Şah olduqdan sonra da ən yaxın çevrəsi ilə ancaq Azərbaycan dilində danışmışdır. Saray əyanlarından biri – Dost Əli xan Nəsirəddin şahla Müşir əd-Dəulə arasında ünsiyyəti belə təsvir etmişdir: “Şahın onunla türk dilində uzun-uzadı söhbətlərinin tez-tez şahidi olurdum. Hökmdar sanki bundan zövq alırdı”.

Qacar şahlarının sarayında əsas ünsiyyət dili türkcə olduğu üçün Nəsirəddin şah fars dilini bir qədər çətinliklə öyrənmişdi. Sonrakı illərdə fars dilində yaxşı danışsa da, yazıda bəzən xətalara yol verirdi.

Nəsirəddin şah yarıköçəri həyat tərzini daha çox sevirdi. Müasirləri onu xaqan oğlu xaqan adlandırırdılar. İrana səfər etmiş rus jurnalisti baron Fyodor Kopf (1801–1853) yazır ki, “Nəsirəddin şahın Təbriz şəhərindəki sarayının divarlarından Rüstəm Zalın, Çingiz Xanın, Şah İsmayıl Səfəvinin və Nadir şah Əfşarın şəkilləri asılmışdır. Bu dörd tarixi şəxsiyyət İranın (Qacar məmləkətinin) qəhrəmanı sayılır”.

Haşiyə. Nəsirəddin şahın atasının əmisi – şahzadə və şair Həsən Əli mirzə Qacar (1790 –1855) inanırdı ki, Qacar tayfası moğol əsillidir. Buna görə də o, övladlarına (Hülaku mirzə, Əbu Səid mirzə, Oktay mirzə, Əbaqaan mirzə, Ərğun mirzə, Səncər mirzə, Qəhrəman mirzə) türk-moğol hökmdarlarının adlarını  vermişdi. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Qacar ordusunun əsgər və zabitləri qədim türk-moğol adəti üzrə saçlarını qırxıb kəkil saxlayırdılar.

Şahın ailə üzvlərindən başqa heç kim Qacar ordusunun baş komandanı ola bilməzdi. Bütün yüksək vəzifələrə, xüsusilə nazir və vali postlarına Qacar ​​şahzadələri təyin edilirdi. Bu isə onu göstərir ki, o dövrdə ölkədə siyasi elita əsasən türklərdən ibarət idi. Qərb tarixçiləri Qacar​​bürokratiyasını patriarxal ənənələrə uyğun bir şəkildə təşkil olunmuş etnik qruplaşma hesab edirlər.

Bəzən Səfəvilər kimi Qacar şahlarını da farslaşdırma siyasəti yürütməkdə, İslam ölkələrinin düşmənləri ilə guya əlbir olmaqda ittiham edirlər. Əslində, qərəzdən doğan bu iddianın heç bir əsası yoxdur. Xatırladaq ki, Osmanlı imperiyası ilə Qərb dövlətləri və Rusiya arasında dəfələrlə müharibə olmuşdur. Lakin bu savaşların heç birinin gedişində Səfəvilər Osmanlı əleyhinə ikinci cəbhə açmamış, qonşu dövlətə arxadan zərbə vurmamışdılar. Nəsirəddin şah Qacar Səfəvilərin bu gözəl ənənəsinin davamçısı idi. Krım müharibəsi  (1853–1856) illərində Türkiyəyə dəmir və hərbi təyinatlı digər mallar göndərən şah Rusiyaya lazım olan materialları verməkdən qəti şəkildə imtina etmişdi. Müharibə dövründə Qacarların bu iki dövlətə münasibətini aşağıdakı fakt dəqiq xarakterizə edir.

Çar qoşunları Ərzuruma girəndə İran konsulluğunun vəkili rusların təqibinə məruz qala biləcək türklərə bu şəhərdən sərbəst getmək üçün müvafiq sənədlər verib onları xilas etmişdi. Bundan sonra o, rusların işğal etdiyi Ərzurumda qalmaq istəməyən 10 türkü də özü ilə götürüb şəhərdən çıxmışdı.

Həmçinin, Qafqaz müharibəsi (1817–1864) illərində Dağıstanın və Çeçenistanın üçüncü imamı Şeyx Şamilin elçiləri dəfələrlə Qacar məmləkətində olmuş, Təbrizin adlı-sanlı din xadimlərindən birinin (rus mənbələrində – “molla-başı”) evində qalmışdılar. Rusları narazı salan ən çox bu idi ki, həmin elçiləri nüfuzlu şiə və sünni ruhaniləri ilə yanaşı, Qacar şahzadələri də hörmətlə qəbul etmişdilər.

Qacar dönəmində İran şəhərlərində əhalinin əhəmiyyətli bir hissəsi türklərdən (azərbaycanlılardan) ibarət olmuşdur. Qərb və Rusiya tarixçiləri bunu aşağıdakı səbəblərlə izah edirlər:

-  dövlət məmurlarının əksəriyyəti azərbaycanlı idi;

-  şəhərlərdə dislokasiya olunmuş qoşun hissələrinin şəxsi heyəti demək olar ki, tam şəkildə türklərdən təşkil edilmişdi;

-  tacirlər və müxtəlif xidmət personalları arasında yenə də azərbaycanlıların faizi yüksək idi.

Nəsirəddin şah Qacarın şəxsiyyətinin və fəaliyyətinin təhlili bunu deməyə əsas verir ki, Qacarlar dövləti mahiyyətcə elə Azərbaycan dövləti olmuşdur.

P.S. Nəsirəddin şahın ən böyük səhvlərindən biri bu idi ki, o, rus hərbi kəşfiyyatının məharətlə qurduğu tələyə düşüb 1879-cu ildə İran kazak briqadasının yaradılmasına icazə verdi. Həmin hadisə Qacar xanədanı üçün sonun başlanğıcı oldu.

Müəllif: 

Milli Kimlik Araşdırmaları 

qrupunun üzvü Araz Şəhrili.

ZƏRDÜŞT KƏBƏSİ, SÜLEYMAN MƏBƏDİ VƏ MÜQƏDDƏS KƏBƏ EVİ: DÜŞÜNDÜRÜCÜ PARALELLƏR

Araz Şəhrilinin “Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər…” əsərindən

İran İslam Respublikasının qədim Persepolis şəhərinin yaxınlığındakı Nəqşi-Rüstəm adlı məntəqədə əsl təyinatı bugünədək bilinməyən, sirli bir bina yerləşir. Kub şəklində olduğuna və fasadının bəzi yerlərinə qara daşdan üzlük vurulduğuna görə “Zərdüşt Kəbəsi” adlandırılan bu abidə e.ə. VI–V əsrlərdə tikilmişdir.

Ehtimala görə, ən azı XIV əsrdən etibarən “Zərdüşt Kəbəsi” adı ilə tanınan tikilinin digər adı “Zindani Süleyman”dır. Guya Süleyman Peyğəmbər burada xəlvətə çəkilərək Allaha ibadət edirmiş.

“Zərdüşt Kəbəsi”nin yalnız cənub-qərb küncünün bir hissəsində azacıq qaralma vardır. Əvvəllər məhz bu fakta əsaslanaraq güman edirdilər ki, tikili atəşpərəstlərin məbədi olmuşdur. Lakin sonrakı tədqiqatlar zamanı burada vaxtı ilə Zərdüşt ayinlərinin icra olunduğunu göstərə biləcək ciddi dəlillər – od, tüstü, his izləri və s. aşkar edilmədi. Halbuki Zərdüşt məbədlərinin hamısında, istisnasız olaraq, “müqəddəs od” qalanır, nəticədə divarlara, tavana tüstü hopurdu. Əlavə olaraq qeyd edək ki, aşağıdakı iki amil binanın atəşgah olmadığını göstərir:

— tikilinin pəncərələri olmadığı üçün orada qalanan ocaq uzun müddət yana bilməz;

— yunan salnaməçilərinin məlumatlarına əsasən, Əhəməni dövrünün məbədlərində müqəddəs od qalanmırdı.

Daha çox ehtimal edilən budur ki, “Zərdüşt Kəbəsi” Əhəməni imperiyasının qurucusu Böyük Küruşun göstərişi ilə inşa olunmuşdur. Başqa bir gümana görə, o I Daranın və ya I Kserksesin tacqoyma mərasimi üçün tikilmişdir. Digər fərziyyəyə əsasən, bina Əhəməni hökmdarlarından birinin sərdabasıdır. Belə bir fikir də vardır ki, tikilidən atəşpərəstlərin müqəddəs mətnlərinin saxlanc yeri – arxiv və ya kitabxana kimi istifadə edilirmiş.

“Zərdüşt Kəbəsi”nin hündürlüyü 12 metr 50 santimetrdir. O üçpilləli postamentlə birlikdə 14 metrə çatır, divarının uzunluğu 7 metr 25 santimetrdir. Qapısının hündürlüyü 1 metr 90 santimetr, eni 1 metr 70 santimetrdir. Tikilinin səmti şimaladır.

Mütəxəssislərin fikrincə, bu binanın yanında Böyük Küruş tərəfindən inşa etdirilmiş daha bir “Kəbə” olmuş, lakin zamanla ondan yalnız bir divar qalmış, qalan hissələri uçub-dağılmışdır.

Beşinci şəkildə qədim yəhudilərin əfsanəvi səfər məbədi – “Skiniya” təsvir olunmuşdur. Kəbəyə bənzəyən bu çadır-məbədə yəhudilər “Mişkan ha-şem” – Allahın adının olduğu yer, Allah evi deyirdilər. Məbədin yəhudi adına bir daha nəzər salaq: “Mişkan ha-şem” (Ha-şemin məskəni).

Altıncı şəkildə əfsanəvi “Süleyman məbədi”nin rekonstruksiya olunmuş modellərindən birini görürük. Onu yəhudilərin “birinci məbəd”i də adlandırırlar. Məbədin giriş hissəsi “Zərdüşt Kəbəsi”nin giriş hissəsi ilə, demək olar ki, eynidir. Yəhudilər inanırlar ki, bu məbədi e.ə. 950-ci ildə Süleyman Peyğəmbər inşa etdirmişdir. “Birinci məbəd” guya e.ə. 586-cı ildə Babil çarı II Nəbukadnezzar tərəfindən dağıdılmışdır.

Yeddinci şəkildəki “Zorovavel məbədi”nin modelidir. “İkinci məbəd” adı ilə məşhurdur. Onun tikintisi yəhudiləri Babil əsarətindən xilas etmiş Böyük Küruşun əmri ilə e.ə. 538-ci ildə başlanmış, e.ə. 516-cı ildə Böyük Dara tərəfindən başa çatdırılmışdır. Eramızın 70-ci ilində yəhudi üsyanını yatıran Roma ordusu məbədi uçurmuşdur.

“Tövrat”ın yəhudi tədqiqatçılarının ehtimalına görə, “Süleyman məbədi”nin uzunluğu 30 metr, eni 10 metr, hündürlüyü 15 metr olmuşdur.

Haşiyə. Yəhudilərin birinci və ikinci məbədləri ilə “Əhəməni Kəbəsi”ni bir-birinə bağlayan bir məsələ diqqətimizi cəlb edir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, birinci məbəd real tarixi şəxsiyyət olduğunu “Tövrat” və “Quran”dan başqa heç bir tarixi mənbənin təsdiqləmədiyi Süleyman Peyğəmbər, ikinci məbəd isə Əhəməni imperiyasının qurucusu Böyük Küruş tərəfindən inşa etdirilmişdir. Maraqlıdır ki, “Zərdüşt Kəbəsi”nin el arasında yayılmış adlarından biri “Zindani-Süleyman”dır.

P.S. Sonda Məkkə şəhərində yerləşən müqəddəs “Kəbə Evi” haqqında qısa məlumat verək. Kəbədə bir neçə dəfə, o cümlədən 605-ci ildə qureyşilər, 683-cü ildə Xəlifə Abdullah ibn Zubeyr, 693-cü ildə Əməvi xəlifəsi Əbdulməlik ibn Mərvan, 1629-cu ildə Osmanlı sultanı Murad, 1996-cı ildə Səudiyyə dövləti tərəfindən əsaslı təmir işləri aparılmış, bəzən isə bina sökülərək yenidən inşa edilmişdir. Hazırda Allah evinin hündürlüyü 13 metr 10 sm, uzunluğu 11 metr 3 sm, eni 12 metr 86 santimetrdir. Kəbənin qapısının hündürlüyü 3 metr 60 santimetr, eni 1 metr 68 santimetrdir. Qapı yerdən iki metr hündürlükdədir. Bina kub formasındadır.

Araz ŞƏHRİLİ.

Araşdırmaçı jurnalist. 

& VƏTƏNSEVƏRLƏR

Araşdırma

20.06.2021

ÜÇ DOSTUN BİR SEVGİSİ

Təranə Məmməd 

Yazıçı, Publisist, şair 

Universitetin İkinci kursunu bitirirdim. Ərəb dilindən imtahan verirdim o gün. Tələbə yoldaşlarımdan ayrılıb boş bir otaqda biletlərin suallarını təkrar edirdim. Oturduğum otağa bir cavan oğlan daxil oldu.

- Burda otursam sizə mane olmaram? - deyə soruşdu.

-Yox. Buyurun, - dedim.

O,  arxada oturdu, başını aşağı salıb dəftərindən nəsə oxuyurdu. İmtahan ərəfəsində o qədər həyacanlı idim ki, onun mənə verdiyi sualı dəqiq eşitmədim və çönüb ondan:

- Nəsə dediniz? - soruşdum.

- Dedim ki, bakılısınız?

- Xeyr. 

Mən yenə gözlərimi kitaba zillədim.

- Bəs haralısınız?

Mən arxaya çönüb gülümsündüm və:

- Yenə nəsə dediniz? - deyə soruşdum.

- Dedim ki, bəs haralısınız? - deyə o da gülümsündü.

- Anam şuşalıdır. Atam ağdamlı. 

- Ola bilməz?

- Niyə?

- Çünki mən də şuşalıyam.

- Doğrudan?

Beləliklə, biz tanış olduq. Mən o qədər sevinirdim ki, elə bil qohumlarımdan kiməsə rast gəlmişdim.

- Mən 4-cü kursda oxuyuram, Hüquq fakültəsində. Adım Ümiddir, - deyə oğlan mənə tanışlıq verdi.

- Mənim adım Gülərdir. Şərqşünas olacam əgər bu gün imtahanı verə bilsəm, - deyə mən də tanışlığı qəbul etdim.

Bir qədər sonra yenicə tanış olduğum həmyerlimlə  sağollaşıb imtahana getdim.

Sonralar onu bir daha  görmədim.

O, məndən yaşca böyük və ilk baxışdan çox ciddi bir oğlan kimi qaldı yadımda. 

Həmin yay biz Şuşaya istirahətə getdik.

Atamın dostları bizi həmişə Şuşada o qədər gözəl qarşılayırdılar ki, günlərin necə gəlib necə getdiyini hiss etmirdik.

Bu dəfə ecazkar Şuşada bizi həm də qohumlar gözləyirdi.

İlk getdiyimiz yer və orda qalacağımız qohumlardan birinin evi idi.

Biz təzəcə yerləşmişdik ki, ev telefonuna zəng gəldi.

- Evin sahıbəsi mənə baxaraq:

- Gülər, qızım, səni telefona çağırırlar.

- Hamı mənə baxdı.

Bir qədər özümü itirib:

- Siz səhv edirsiz. Mənə kim zəng edə bilər?

- Deyir tələbə yoldaşıdı. 

Mən telefona yaxınlaşdım.

- Vətənə xoş gəldiniz, Gülər xanım.

- Bağışlayın...

- Ümiddir.

- Aaaa! Ümid. Necəsiniz? Biz indicə yerləşmişik hələ.

- Bilirəm. Gördüm sizi gələndə. Sonra arxanızca gəldim. O evi tanıyıram. Ona görə zəng etdim. Bir gün bizə də dəvətlisiniz.

- Çox sağolun. 

Mən dəstəyi yerinə asanda rəngim qıpqırmızı idi. Bilmirəm nədən.

Evdəkilərin baxışları mənə zillənmişdi. Özümü bu yaranmış vəziyyətdən xilas etmək üçün dərindən nəfəs alıb:

- Tələbə yoldaşımdır. Şuşalıdır, - dedim.

Evdəkilərin bir saniyə sükutunu bizimlə gedən xalaqızı pozdu.

- Gəlin sabah Çıdır düzünə gedək!

Hamı elə bunu gözləyirmiş kimi sabahkı günün planını qurmağa başladı.

Anam məni mətbəxə çəkib:

- Kim idi zəng edən? - deyə soruşdu.

- Mən onu cəmi bir dəfə görmüşəm, tanımıram. Dedi ki, şuşalıdır.

- Qəribədir. Biabır olduq camaatın içində.

Mən pərt olmuşdum, amma dəqiq bilirdim ki, heç bir günahım yoxdur.

Hamı günorta yeməyinə hazırlaşırdı. Qarabağ aşının və gecədən qızların, gəlinlərin bükdüyü yarpaq dolmasının ətri aləmi götürmüşdü. Böyük  şüşəbənd dolu idi qohum-əqraba ilə.

Bakıdan gələcək daha bir adamı gözləyirdilər. Tezliklə həyətdə hay-küy eşidildi. Özünəməxsus səslə və sırf Qarabağ ləhcəsində danışan cavan bir oğlan həyət qapısından içəri girdi. İlk baxışdan kinoaktyor Nodar Şaşıqoğluya bənzəyən bu şən oğlan hər kəslə öz dilində danışırdı. O, diqqəti cəlb etdikcə özündən razı şəkildə pilləkənləri qalxıb bizə yaxınlaşdı. )))

Hamı bu cavan oğlanı öpüb bağrına basırdı. Düzü özüm də anlamadığım qısqanclıq hissi yarandı məndə. Bu oğlan, mənim tanımadığım uzaq qohumum, gələcəyin jurnalısti Vüqar idi.

Məclisimizin ağbirçəyi isə onun nənəsi idi. Nənə o qədər gözəl, mötəbər, təmkinli və yumorlu qadın idi ki, hamının sevimlisinə çevrilmişdi.

- Nənəəə? Nətəərsən? - deyə o birinci nənəsini öpdü.

- Yaxşıyam, ay bala, sən nətərsən?

- Ay nənə, bu "firmenni" paltarı hardan almısan?

- Nə paltarı? - deyə nənə sual verdi.

Hamı gülüşdü.

Beləliklə, bu yeni gələn cavan oğlan məclisi tam əlinə aldı.

Sonra mən onun diqqətini cəlb etmək məqsədiylə:

- Sabah Cıdır düzünə gedəcəyik. Siz də gedirsiniz?

- O, sanki məni ilk dəfə görürmüş kimi düz gözümün içinə baxdı və:

- Kimlər gedir? - deyə soruşdu.

- Hamı.

- Gedirəm! Cıdır düzünə getməmək olarmı?

Gözüm kənardan bizə baxan nənəyə sataşdı. O altdan-altdan nəvəsinə baxıb fərəhlə  gülümsəyirdi.

- Get, nənə qurban, sən də get! - deyə nənə nəvəsinə göz vurdu.

- Yox, alınmayacaq! Mənim sabah dostumla görüşüm var. Gözləyəcək məni. Atlara baxmağa gedəcəyik. Mən Şuşaya gəlib, Qarabağ atını çapmasam qayıda bilmərəm Bakıya.  Atları çox sevirəm. Yəqin bu irsidir. Onda belə edərik, hamılıqla əvvəl dostumla görüşərik, sonra birlikdə Cıdır düzünə gedərik. İndi ona zəng edib deyərəm. 

- Kimdi, bala, o dostun? Denən gəlsin burda görüşün dayna, - deyə nənə  müdaxilə etdi.

- Yox, ay nənə, Ümid evinə qonaq çağırıb ey məni.

Mən o qədər özümü itirdim ki...

- Ümid? - deyə təəccübləndim.

- Hə, Ümid mənim dostumdur. Qızıl kimi oğlandır. Hüquqşünasdır. Bugün-sabah prokurordur, - deyə qohumum yenə gülümsədi.

Mən Ümidin kim olduğunu dərhal anladım, amma heç nə demədim. Ertəsi gün hamımız Cıdır düzünə getməyə hazırlaşırdıq. Səsimiz ətrafı götürmüşdü. Şuşanın füsunkar gözəlliyinə heyranlıqla onun unudulmaz küçələriylə addımladıqca içimizdə bir fərəh hissi var idi sanki. 

Vüqar dostuyla görüşü Şuşa İncəsənət muzeyinin qarşısında təyin etmişdi. 

Onlar çox mehriban görüşdülər. Biz onlara kənardan baxırdıq. Birdən onlar bizə tərəf addımladılar.

- Tanış ol! Qohumlarımdı hamısı. Bu qız isə şərqşünasdır. Bizim Univesitetdə oxuyur, - deyə Vüqar bizi tanış etməyə çalışdı.

- Biz tanışıq, - deyə Ümid irəli addımlayıb əlini mənə uzatdı və:

- Vətənə xoş gəlmisiniz, Gülər xanım! - dedi

Mən sakit səslə:

- Çox sağolun, - deyib geri çəkildim.

Hiss etdim ki, qohumumun bu tanışlıq xoşuna gəlmədi. Düşündüm ki, gərək Ümidi tanıdığımı ona deyəydim dünən. Vüqar özünü ələ alıb dostuna bizimlə getməyi təklif etdi. Ümiddə çaşqın, lakin cox ciddi idi. O, bizimlə getmədi.

Bu iki gəncin mənə münasibəti heç zaman dəyişmədi. Onlar indi də mənə hörmət və ehtiram bəsləyirlər.

Şuşa, Cıdır düzü, təbiətin yaratdığı ən möhtəşəm sənət əsəri! O çiçəklər, o ətir, o hava, o səslər sonralar uzun illər unudulmadı. Şuşada bitən ən gözəl çiçək Xarıbülbül yadıma düşəndə indi də kövrəlirəm. Məşhur Qırx pilləkən, Daşaltı, Topxana,Ərim gəldi qayası. Bu yerləri qarış-qarış gəzdik o yay. Dəfələrlə İsa bulağında olduq. Hətta Xan əmini canlı dinlədim mən Şuşada həmin il. Bilsəydim ki, bu Şuşayla son görüşümdür əyilib o daşlı küçələrindən öpərdim Şuşamın. Onunla vidalaşardım heç olmasa.

Vüqar çox qalmadı bizimlə. Bakıya qayıtmalı idi. Ümidi  Şuşada bir daha görmədim. Bu iki yaraşıqlı, ağıllı və tərbiyəli oğlanların hər ikisi çox ləyaqətli insan, etibarlı dost idi. Qarabağda dostluq müqəddəsdir. Biz həqiqətən dost ola bildik. Biz üç dost olduq. Üçümüzün də bir sevgisi var idi. Biz Şuşaya, Qarabağa vurğun idik. Şuşa məhəbbəti, Qarabağ sevgisi birləşdirirdi bizi .

Lakin... biz o gözəl məkanda bir daha görüşə bilmədik.

Qaraldı gözəllər-gözəli Şuşanın mavi səması.

Tarixə alınmaz Qala kimi yazılmış Şüşanı ermənilər işğal etdi. Dağ çəkildi ürəklərimizə. Üzlərimizdə gülüşümüz, təbəssümümüz dondu. Biz heç birimiz ürəkdən gülüb danışa bilmədik ondan sonra. Yaman kövrək olduq üçümüz də. Hər dəvə Qarabağdan söz düşəndə yanıb töküldük, yaramız gövr etdi.

Şuşada görüşmək ümudiylə yaşayırıq hələ də.

Biz üçümüz də Şuşa və Qarabağ üçün əlimizdən gələni etdik.  

Ümid Qarabağ müharibəsinin ilk günündən əyninə hərbi paltar geyindi. Vüqar cəbhə bölgələrində könüllü hərbi jurnalıst kimi çalışdı. Mən isə təhlükəsizlik zabiti oldum. Hərə öz fəaliyyət cəbhəsində Qarabağ probleminin həlli naminə çalışdı. Amma... 

 

Hər üçümüz canımızdan keçməyə indi də hazırıq müqəddəs məhəbbətimiz, sevgimiz uğrunda. Çünki hər üçümüz Şuşanı və Qarabağı dəlicəsinə sevirik.

Təranə Məmməd.

Bakı - 15.06.2017.

& VƏTƏNSEVƏRLƏR