NOVRUZ SİRLƏRİ / 1-CI YAZI

1- Cİ YAZI

Araz Şəhrilinin 

“Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər…” əsərindəki faktlar əsasında

Novruza tacik dilində “Navruz”, başqırd dilində “Nauruz”, çuvaş dilində “Naras” deyilir. “Günəş” sözü buryat dilində “naran”, monqol dilində “nar” formasındadır. Nar ağacının adı fars, qazax və monqol dillərində “anar”dır. Azərbaycan dilində “yanar”, ərəb dilində isə “nar” və “nur” sözləri odu, alovu, işığı bildirir.

“Novruz” sözünün “nov” hissəsi fars dilində “yeni” anlamını verir. Bu söz rus dilində «новый», ingilis dilində “new”, alman dilində “neu”, irland dilində “nua”, isveç dilində “ny”, urdu dilində “nəya”, Litva dilində “naujas”, latış dilində “jauns” formasındadır. Litva dilindəki “jaunas”, italyan dilindəki “giovane”, fars dilindəki “cəvan”, ispan dilindəki “joven”, fransız dilindəki “jeune”, rus dilindəki «юный», ingilis dilindəki “young”, alman dilindəki “jung” sözləri “gənc”, “yeniyetmə” mənalarını ifadə edir. O kalmık dilindəki “şin”, monqol dilindəki “şine”, buryat dilindəki “şene”, çuvaş dilindəki “çene”, Azərbaycan dilindəki “yeni”, türkmən dilindəki “yengi”, uyğur dilindəki “yangi”, başqırd dilindəki “yanı”, tatar dilindəki “yana”, xakas dilindəki “naa” sözlərinə bənzəyir.

Diqqət yetirsək görərik ki, Azərbaycan dilində odu, alovu, işığı bildirən “yanar” sözü ilə tatar dilindəki “yana” (yeni) və yava dilindəki “anyar” (yeni) sözləri arasında oxşarlıq vardır. Türk və hind-Avropa dillərindəki “yeni”, “yanı”, “yana”, “naa”, “nəya”, “nua”, “neu”, “new” sözləri sanki bir-birlərindən törəmişlər. Bu mənzərəni monqol dilindəki “nar” (günəş), ərəb dilindəki “nur” (işıq) və “nar” (od) sözləri tamamlayır. Hər zülmət gecədən və hər sərt qışdan sonra həyatı canlandıran, təbiəti yeniləyən nədir? – Sözsüz ki, Tanrının ən böyük nemətlərindən biri olan günəş, onun işığı və istisi.

Görünür, “Novruz” sözünün ikinci hissəsi olan “ruz” (gün) sözü ilə ispan dilindəki “luz” (işıq), rus dilindəki «луч» (şüa), «русый» (açıq-qəhvəyi), «рай» (Cənnət bağı), ingilis dilindəki “ray” (şüa), sloven dilindəki “rus” (sarı), latın dilindəki “russus” (qırmızı, kürən), Litva dilindəki “ruseti” (közərmək), ərəb dilindəki “rauzə” (Cənnət bağı), “rizq” (nemət), “rustu” (isti), fars dilindəki “ruşən” (işıqlı), mordov dilindəki “riz” (xoşbəxtlik) sözləri arasındakı bənzərlik də təsadüfi deyildir.

Beləliklə, bu qənaətə gələ bilərik ki, “Novruz” sözünün ilkin anlamı “yeni gün” deyil, “günəş işığı”, “günəş istisi” (“nar”, “nur” – günəş və “ruz” – işıq, isti) olmuş, sonradan onun “nur” və “ruz” hissələri “yeni”, “cavan”, “gün” və s. kimi mənaları qazanaraq müxtəlif dilləri daha da zənginləşdirmişlər.

Ardı var…

Araz ŞƏHRİLİ.

Araşdırmaçı jurnalist.

Fedai.az

Redaksiyadan : Orta Asiya türklərində, tatarlarda Nardukan bayramı bu gün də qeyd edilir. Bu bayram həyatın təntənəsi və günəşin oyanmasını simvollaşdırır. Bayram üçün «bavırsak», digər lokumlar və ləziz nemətlər bişirilir. Bayramın atributlarından biri də «Yezek salu» deyən bəxt falıdır: Evdə qaranlıq düşən kimi axşam saatlarında gənclər, əsasən evlilik yaşı çatmış qızlar, bəzən də oğlanlar toplanırlar. Qızlardan biri buzu qırıb, bir vedrə su yığır, arxasına baxmadan evə aparır. Sonra qızlar üzüklərini və ya düymələrini suya qoyub fal tuturlar. Bu zaman falçılıq edənlərdən ən gənc iştirakçı sudan təsadüfi bir üzük və ya düymə çıxarır. Çıxarılan üzük və ya düymənin sahibəsinin “taleyi” fal ilə müəyyənləşdirilir. Qədim yunan mənbələrində və Herodotun əsərlərində bu bayramın adı Apa Tur bayramı adlanır və saklar vasitəsiylə bütün Avropa xalqlarına yayılmışdı. Ən son bu bayram 25 dekabr olaraq İsa peyğəmbərin mövludu kimi qəbul edildi. Əslində isə qədim türklərdə Novruz diriliş, Apa Tur isə yekun, nəsil sayma bayramı idi. Yəni «nur, nar» sözlərinin fars dilinə heç bir bağlılığı yoxdur.

& VƏTƏNSEVƏRLƏR

Araşdırma 

17.03.2021.