1) BABİL QÜLLƏSİ - DİLLƏRİN HAMISININ KÖKÜ EYNİDİR

 1 HİSSƏ

Araz Şəhrilinin 
“Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər…” əsərindəki faktlar əsasında 

2020-ci ilin statistikasına əsasən, dünyada 7174 dil mövcuddur. Yer kürəsi əhalisinin 80 %-i ünsiyyət vasitəsi kimi cəmi 80 dildən, 0,2 %-i isə 3.500 dildən istifadə edir. Dillər müxtəlif dil ailələrində birləşir. Hind–Avropa dillərində 2,5 milyard, Çin–Tibet dillərində 1,2 milyard, Ural–Altay dillərində isə təxminən 500–600 milyon insan danışır.

Dini təsəvvürlərə görə, qədim dövrlərdə yalnız bir dil olmuş, lakin zaman və məkan amillərinin təsiri altında ayrı-ayrı dillər yaranmışdır. “Qurani-Kərim”in “Hucurat” (“Otaqlar”) surəsinin 13-cü ayəsində deyilir: “Ey insanlar! Biz sizi bir kişi və bir qadından yaratdiq. Sonra bir-birinizi tanıyasınız deyə, sizi xalqlara və qəbilələrə ayırdıq. Allah yanında ən hörmətli olanınız Allahdan ən cox qorxanınızdır. Həqiqətən, Allah biləndir, xəbərdardır”. 

“Tövrat”ın “Yaradılış kitabı”nın 11-ci fəsli: “Nuh tufanından sonra bütün bəşəriyyət eyni dildə danışırdı. Bir müddət belə davam etdi. Sonra insanlar şərqdən Şinar (Mesopotamiya) torpaqlarına gəldilər. Onlar təkəbbürə qapılaraq qərara aldılar ki, Babil adlı nəhəng bir şəhər, həmçinin göylərədək ucalan bir qüllə (Babil qülləsi) inşa etsinlər. Lakin Tanrının iradəsi ilə fərqli dillərdə danışmağa başladılar. Bir-birlərini anlamayan adamlar qüllənin inşasını dayandırmağa məcbur oldular və yer üzünə səpələndilər”. “Tövrat”ın “Babil qülləsi” hekayəsi Nuh tufanından sonra fərqli dillərin yaranmasını belə izah edir.

Məşhur linqvistlərdən H.Pederson (Danimarka), A.R.Bomhard (ABŞ), B.M.İlliç-Svitıç (SSRİ), A.P.Dolqopolski (İsrail), B.A.Dıbo (Rusiya), S.A.Starostin (Rusiya) hesab edirlər ki, Ural (fin, eston, macar, mordvin, udmurt və s.), Altay (türk, monqol, mancur, Koreya və yapon) və hind-Avropa (hind, İran, german, kelt, slavyan və s.) dillərinin kökü eynidir. S.A.Starostinin hesablamalarına görə, bu dillər bir-birlərindən təxminən 12.000 il əvvəl ayrılmışlar. Ehtimala əsasən, sözügedən dillərin ümumi əcdadı aqqlütinativ quruluşa malik olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, bugün Azərbaycan dilinin də daxil olduğu Altay, eləcə də Ural dilləri aqqlütinativ, hind-Avropa dilləri isə flektiv tiplidir. Flektiv dillərdən fərqli olaraq, aqqlütinativ dillərdə şəkilçi kök sözün formasını dəyişdirə bilmir.

Linqvistlər bu qədim dili şərti olaraq “nostratik dil” adlandırırlar. B.M.İlliç-Svitiç “nostratik dil”ə aid etdiyi sözlərdən istifadə etməklə dörd misralıq şeir də yazmışdır:  

K̥elHä wet̥ei ʕaK̥un kähla

k̥aλai palhʌ-k̥ʌ na wetä

śa da ʔa-k̥ʌ ʔeja ʔälä

ja-k̥o pele t̥uba wete

Dil – zaman  axarından keçid yeridir,

Əcdadların dövrünə aparır bizi,

Amma o kəs ki, qorxur dərin sulardan

Ora gedib çıxa bilməyəcəkdir.

Beləliklə, “Babil qülləsi” (dillərin hamısının kökü eynidir) adlı yeni rubrikamızı oxucuya təqdim edirik.

Birinci yazımız “canavar” sözünün etimologiyası barədədir. Bu söz özündə əcdadlarımızın müəyyən məqamlarda keçirdikləri həyəcan, qorxu, dəhşət hisslərini əks etdirir. Amma canavar (qurd) həm də cəsarət və qorxmazlıq rəmzidir. Bu mənada o türkdilli və bəzi digər xalqların məşhur totemi kimi tanınmışdır.

Talış və gilək dillərində canavara "vərg", isveç dilində "varg" deyilir. Bu sözlər rus dilindəki «волк», ingilis və alman dillərindəki "wolf", qədim türk dilindəki "börik", müasir türk dillərindəki "bure", "bori", "börö", uqor (Ural) dillərindəki "vrqaz", "farkas", "vergiz", osetin dilindəki "birəg", zaza (kürd dilinin dialekti) dilindəki "verg" sözləri ilə eyni mənşəlidir. 

Fars dilindəki "canavar" və latın dilindəki "carnivore" sözlərinin "var" və "vare" hissələri də həmin sözlə əlaqəlidir. 

Yeri gəlmişkən, monqol dilində canavara "şono" və ya "çono" deyilir.

Beləliklə, aydın olur ki, hind–Avropa və türk dillərinə "canavar" ("carnivore") sözünün ikinci – "var" hissəsi, monqol və ola bilsin ki, bəzi digər dillərə isə birinci – "cana" hissəsi keçmişdir.

Ehtimal edirik ki, qədim türk dillərindəki "börk" (papaq), Avropa dillərindəki "parik" və rus dilindəki «вор» (“oğru”) sözləri də "börik" və "varq" sözlərindən törəmişdir. Maraqlıdır ki, oğruya fin və eston dillərində “varas”, çuvaş dilində “vərə”, qazax dilində isə “ürı” deyilir. Gəlin çuvaş və qazax dillərindəki “vərə” və “ürı” (“oğru”) sözlərini digər dillərdəki “büre”, “börik”, “vərg”, “verg” (“canavar”) sözləri ilə müqayisə edək! Məsələn: latın dilində oğruya “fur” deyilir, island dilində oğru “bjofur”, canavar isə “ulfur” adlanır. Digər misal: fin və eston dillərində oğru “varas”, macar  dilində isə canavar “farkas”dır. 

Qeyd olunanları nəzərə alaraq, güman edə bilərik ki, Azərbaycan dilindəki “oğru” sözü də məhz ilkin “canavar” sözünün ikinci – “var” hissəsindən törəmişdir.

Lakin “canavar”ın səyahəti bunlarla bitmir. Qədim kelt mifologiyasının əsas personajlarından biri “ogre” adlı nəhəng bədheybət məxluqdur. “Ogre” adamyeyəndir, əsasən uşaqları oğurlayır, çox güclü və yırtıcıdır. Güman ki, “ogre” sözü Avropaya hansısa türk dili vasitəsi ilə gedib çıxmışdır. Amma bu çox qədim zamanlarda baş vermişdir. Elə bir dövrdə ki, o vaxt canavarı və oğrunu ifadə edən sözlər məna baxımından hələ bir-birlərinə çox yaxın idilər.

“Carnivore” (“yırtıcı”) – “canavar” (“yırtıcı”) – “varg” (isveç: “qurd”) – “verg” (zaza: “qurd”) – “vergiz” (erzyan: “qurd”) – “vərg” (talış və gilək: “qurd”) – “vərə” (çuvaş: “oğru”) – “varas” (fin və eston: “oğru”) – “farkas” (macar: “qurd”) – “vor” (rus: “oğru”) – “bori” (özbək: “qurd”) – “borz” (çeçen: “qurd”) – “bordz” (inquş: “qurd”) – “bats” (avar: “qurd”) – “barts” (lak: “qurd”) – “börö” (saxa: “qurd”) – “börü” (tuva: “qurd”) – “böri” (qazax: “qurd”) – “büre” (başqırd: “qurd”) – “bjofur” (island: “oğru”) – “ulfur” (island: “qurd”) – “fur” (latın: “oğru”) – “ürı” (qazax: “oğru”) – “ogri” (özbək: “oğru”) – “ogre” (kelt: “adamyeyən”, “uşaq oğrusu”) – “oğru” (Azərbaycan: “oğru”) – “börik” (qədim türk: “qurd”) – “börk” (türk: “baş geyimi”) – “peruqque” (fransız: “parik”) – “pire”, “pirı” (mari: “qurd”) – “birəg” (osetin: “qurd”).

Qeyd: Yuxarıdakı siyahı sözlərin bir-birindən törəməsinin ehtimal edilən ardıcıllığı üzrə deyil, zahiri bənzərlik əsasında tərtib edilmişdir.

Ardı var…

Araz ŞƏHRİLİ

Moderator.az

& VƏTƏNSEVƏRLƏR

Araşdırma 

18.01.2021.

2) ERMƏNİLƏRİN ƏSL VƏTƏNİ - HİNDİSTAN, YOXSA EFİOPİYA?

2 HİSSƏ

Araz Şəhrilinin 

“Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər…” əsərindəki faktlar əsasında 

Yazımızın I hissəsində (bax: Araz Şəhrili. “Ernənilərin əsl vətəni: Hindistan, yoxsa Efiopiya”. https://fedai.az/?p=26043) qeyd etdik ki, Azərbaycan torpaqlarında qondarılmış Hayastanın – indiki Ermənistan Respublikasının 47 şəhərinin hazırkı və keçmiş adlarından 38-nin eynisi və ya çox oxşarı Afrika və Cənub-Şərqi Asiya ölkələrində mövcuddur. Yerdə qalan 9 şəhərdən yeddisi öz adını son iki əsrdə aldığına görə həmin şəhər adlarının heç bir tarixi dəyəri yoxdur.

Beləliklə, paralel toponimlərin faizinə görə (95%) bütün Qafqazın şəksiz lideri Ermənistandır. Bu məsələdə Gürcüstan Ermənistandan ən azı iki dəfə geridədir (bax: Araz Şəhrili. “Gürcüstan və Hindistan: düşündürücü faktlar”. https://fedai.az/?p=10914).

Apardığımız təhlilə əsaslanaraq ehtimal edə bilərik ki, müasir hayların etnogenez prosesi kifayət qədər mürəkkəb olmuşdur. Onların əcdadlarının bir hissəsi Sibir, Volqaboyu, Altay, Orta Asiya, Pamir, İran və Hindistandan, digər hissəsi, xüsusi ilə aşağı təbəqələri isə, çox güman ki, Efiopiyadan və semit xalqlarının yaşadıqları başqa ərazilərdən gəlmişlar.

Hindistanda və Nepalda təkrarlanan toponimlərdən bəzilərini Dara–Qaumata qarşıdurmasından sonrakı köçlərlə (bax: Araz Şəhrili. “Qədim azərbaycanlıların izi ilə”. https://fedai.az/?p=6715; Араз Шахрили. «Кем был Будда? Спустя века обретший бессмертие». https://fedai.az/?p=13818), Afrikadakı paralellərdən bir neçəsini isə “Tövrat”ın təsiri ilə əlaqələndirsək belə, onların hamısını, xüsusilə Efiopiya ilə bağlı olanlarını bu amillərlə izah etmək mümkün deyil.

Qeyd etməliyik ki, ümumi mənzərə oxucuya yalnız III yazıdan sonra aydın ola bilər. Elə buna görə də müvafiq fərziyyə və mülahizələr növbəti hissələrdən birində təqdim ediləcəkdir.

ERMƏNİSTANIN HİNDİSTANLA ƏLAQƏLİ TOPONİMLƏRİ

1) Abaran, Aparan (Azərbaycanın qərb torpaqlarında qondarılmış Hayastanda – indiki Ermənistan Respublikasında əzəli sakinləri azərbaycanlılar olmuş şəhər və kənd, yaylaq yeri, eləcə də çöl və çay, Aparan şəhərinin adı qədim mənbələrdə Kasax kimi keçir) – Gadi Abaran (Hindistanın Uttar-Pradesh ştatının Firozabad dairəsində kənd);

2) Abelyan (gəlmə hayların feodal nəsli, saxta hay tarixçisi Movses Xorenatsiyə görə, bu nəslin əcdadı Abel adlı şəxsdir) – Abel (Hindistanda şəxs adı) – Abela (Hindistanın Madhya-Pradesh ştatının Vidisha dairəsində kənd) – Abela (Haryana ştatının Karnal dairəsində kənd);

3) Aravenyan (hayların feodal nəsli) – Aravan (Hindistanın Uttar-Pradesh ştatının Allahabad dairəsində kənd);

4) Ağin (Ermənistanda hay kəndi) – Agin Darengre (Hindistanın Meghalaya ştatının Şərqi Garo Hills dairəsində kənd);

5) Amasiya (Ermənistanda rayon və kənd) – Amasya (Türkiyənin Qaradəniz bölgəsində il və şəhər) – Amasi Kottai (Hindistanın Tamil Nadu ştatının Krishnagiri dairəsində kənd) – Amas (Bihar ştatının Gaya dairəsində kənd);

6) Amatuni (hayların Midiya və ya Manna əsilli feodal nəsli) – Amatun (Hindistanda və Banqladeşdə ad və soyad);

7) Ani (Türkiyənin Anadolu bölgəsində qədim şəhər, 961–1045-ci illərdə Ani çarlığının paytaxtı olmuşdur) – Ani (Hindistanın Karnataka ştatının Kannad dairəsində kənd) – Ani (Rajasthan ştatının Jaipur dairəsində kənd) – Ani (Chhattisgarh ştatının Koriya dairəsində kənd) – Ani (Himachal-Pradesh ştatının Kullu dairəsində şəhər və inzibati ərazi vahidi) – Ani (Uttar-Pradesh ştatının Mainpuri dairəsində kənd) – Bishanpur Ani (Bihar ştatının Samastipur dairəsində kənd);

8) Ara (mifik hay çarı, digər mifik hay çarı Aramın oğlu) – Ara (Ermənistanda kənd, əvvəlki adı Bazarcıq olmuş, 1828-ci ildən sonra Türkiyədən gəlmiş haylar tərəfindən dəyişdirilmişdir) – Ara (Ermənistanda əvvəlki adı Qarnıyarıq olmuş dağ) – Ara (Hindistanın Jharkhand ştatının Hazaribag dairəsində kənd) – Arrah, Ara (Bihar ştatının Bhojpur dairəsində şəhər);

9) Arma (hayların mifik əcdadı Haykın nəticəsi) – Arma Konda (Hindistanın Andhra-Pradesh ştatında dağ) – Arma (Andhra-Pradesh ştatının Visakhapatanam dairəsində kənd) – Arma (Qərbi Benqal ştatının Medinipur dairəsində kənd);

10) Armavir (Ermənistanda 1931-ci ildə salınmış şəhər) – Armavir (Azərbaycanın qərb torpaqlarında V əsrədək mövcud olmuş şəhər) – Armoor (Hindistanın Telangana ştatının Nizamabad dairəsində şəhər);

11) Erməni (hayların ekzoetnonimi – başqa xalqların onlara qoyduqları ad) – Ariman Chelka (Hindistanın Andhra-Pradesh ştatının Mahbubnagar dairəsində yer adı) – Arman Tola, Arman Patti (Uttar-Pradesh ştatının Gorakhpur və Sant Ravidas Nagar dairələrində iki kənd) – Arman Pura (Pəncab ştatının Firozepur dairəsində kənd);

12) Avatsatsi (hayların feodal nəsli) – Vatsa (qədim hind dövləti və onun paytaxtı);

13) Ayas (Kilikiyada mövcud olmuz hay şəhəri) – Ayas (Hindistanın Qərbi Benqal ştatının Birbhum dairəsində kənd);

14) Bakan (hayların feodal nəsli) – Bakan (Hindistanın Himachal-Pradesh ştatının Chamba dairəsində kənd) – Bakan (Rajasthan ştatının Bhilwara dairəsində kənd) – Bakan (Bihar ştatının Aurangabad dairəsində kənd);

15) Baqaran (Ermənistanda kənd) – Baqaran (Anadoluda qədim şəhər) – Bagaran Purwa (Hindistanın Madhya-Pradesh ştatının Chhatarpur dairəsində kənd) – Bagaran, Bagran (Pəncab ştatının Doda və Hoshiarpur dairələrində iki kənd) – Bakaran (Himachal-Pradesh ştatının Mandi dairəsində kənd);

16) Baqratuni (hayların feodal nəsli) – Bagrat, Bagrat Nagar (Hindistanın Haryana ştatının Kurukshetra və Mumbai dairələrində iki kənd);

17) Balak (Ermənistanın Sünik vilayətində kənd) – Balak (Hindistanın Haryana ştatının Hisar dairəsində kənd) – Balak (Jharkhand ştatının Giridih dairəsində kənd);

18) Barana (Ermənistanın Noyemberyan şəhərinin keçmiş adı) – Barana (Hindistanın Haryana ştatının Panipat və Karnal dairələrində iki kənd) – Barana (Rajasthan ştanın Uniara və Bhilwara dairələrində iki kənd) – Barana (Odisha ştatının Puri dairəsində kənd) – Baran (Hindistanın Rajasthan ştatında dairə və şəhər, Bhilvara dairəsində kənd) – Paran Pula (Cammu və Kəşmir ştatının Baramula dairəsində kənd) – Chak Baran (Qərbi Benqal ştatının Birbhum dairəsində kənd) – Pure Purai Paran (Uttar-Pradesh ştatının Sultanpur və Jaunpur dairələrində iki kənd) – Parana, Parna (Uttar-Pradesh ştatının Agra və Bahraich dairələrində iki kənd) – Ram Paran, Ganga Paran, Jagdis Paran, Parna (Bihar ştatının Samastipur dairəsində üç, Begusarai dairəsində bir kənd) – Baran (Pakistanın Bəlucistan vilayətində kənd);

19) Basenatsi (hayların Urartu əsilli feodal nəsli) – Basen, Avaşin-Basyan (Türkiyədə tarixi ərazi) – Basen, Basena (Hindistanın Uttar-Pradesh ştatının Kanpur Nagar və Lucknow dairələrində iki kənd) – Basen (Chhattisgarh ştatının Surguja və Jashpur dairələrində iki kənd) – Basyan Khera (Madhya-Pradesh ştatının Chhatarpur dairəsində kənd);

20) Bavra (Ermənistanda kənd) – Bavra (Hindistanın Gujarat ştatının Kheda dairəsində kənd) – Bawara (Uttar-Pradesh ştatının Ghazipur dairəsində kənd);

21) Benuni (hayların Urartu əsilli feodal nəsli) – Benun (Hindistanın Cammu və Kəşmir ştatının Kishtwar və Doda dairələrində iki kənd) – Benun (Himachal-Pradesh ştatının Solan dairəsində kənd);

22) Bjni (Ermənistanda əsl adı Biçni olmuş kənd) – Bijni (Hindistanın Assam ştatının Chirang dairəsində şəhər);

23) Boquni (hayların feodal nəsli) – Bogun (Hindistanın Arunachal-Pradesh ştatının Upper Subansiri dairəsində kənd) – Boguni (Hindistanda ad və ya soyad);

24) Bujuni (hayların feodal nəsli) – Bujon Ka Khera, Bujon Ka Padla (Hindistanın Rajasthan ştatının Pratapgarh dairəsində kəndlər);

25) Dvin (Azərbaycanın qərb torpaqlarında mövcud olmuş qədim şəhər) – Divin (Hindistanın Himachal-Pradesh ştatının Solan dairəsində kənd);

26) Erivan, İrəvan (Ermənistanın paytaxtı) – Eriwang, İriwang (Nepalın Rolpa dairəsində kənd) – İravan (Hindistanın Kerala ştatının Pathanamthitta dairəsində kənd) – İravan (qədim hind eposu “Mahabharata”nın qəhrəmanı);

27) Gegham (hayların mifik əcdadı Haykın nəvəsi) – Geghamabak (Ermənistanın əvvəlki adı Basarkeçər olmuş Vardenis rayonunda kənd, 1991-ci ilədək adı Qayabaşı, əhalisi azərbaycanlılardan ibarət olmuşdur) – Gegam (Hindistanın Rajasthan ştatının Bhilwara dairəsində kənd);

28) Gorus (Ermənistanda şəhər) – Gorus (Hindistanın Madhya-Pradesh ştatının Sheopur dairəsində panchayat);

29) Gümrü (Ermənistanda şəhər) – Gumru (Hindistanın Jharkhand ştatının Khunti və Ranchi dairələrində iki kənd) – Gumri (Cammu və Kəşmir ştatının Doda və Kishtwar dairələrində iki kənd) – Gumri (Uttar-Pradesh ştatının Balrampur dairəsində kənd) – Gamri (Haryana ştatının Sonipat dairəsində kənd) – Gamri (Delhi ştatında kənd) – Gamri (Rajasthan ştatının Bharatpur, Rajsamand, Udaipur və Dungarpur dairələrində dörd kənd) – Gamri (Uttarakhand ştatının Uttarkashi dairəsində kənd);

30) Xorxoruni (hayların hurri əsilli feodal nəsli, bu nəslin əcdadının adı Xor olmuşdur) – Khor (Hindistanın Haryana ştatının Gurgaon dairəsində kənd) – Khor (Rajasthan ştatının Chittorgarh dairəsində kənd);

31) İcevan (Ermənistanda şəhər) – Jeevan (Hindistanın Maharashtra ştatında kənd) – Jeevan Wala (Uttarakhand ştatının Dehradun dairəsində kənd);

32) Kadmyan (hayların feodal nəsli) – Kadmi (Hindistanın Qərbi Benqal ştatının Darjiling dairəsində kənd) – Kadmi, Chandbad Kadim, Pipaliya Kadim (Madhya-Pradesh ştatının Shajapur və Bhopal dairələrində üç kənd) – Baopur Kadim, Khokhar Kadim, Passan Kadim, Ratta Kadim, Wadhel Kadim (Pəncab ştatının Kapurthala dairəsində beş kənd) – Shahapur Kadim (Maharashtra ştatının Aurangabad dairəsində kənd);

33) Karin (Ermənistanda kənd) – Karin (Hindistanın Cammu və Kəşmir ştatının Reasi və Udhampur dairələrində iki kənd) – Karin (Uttar-Pradesh ştatının Chandauli dairəsində kənd) – Karinkallathani (Kerala ştatının Malappuram dairəsində kənd);

34) Kiçan (hayların feodal nəsli) – Khichan (Hindistanın Rajasthan ştatının Jodhpur dairəsində kənd);

35) Qabelyan (hayların feodal nəsli) – Gabel Rongmasu (Hindistanın Meghalaya ştatının Şərqi Garo dairəsində kənd) – Kabel Pur (Uttar-Pradesh ştatının Ballia dairəsində kənd);

36) Qacaran (Ermənistanda şəhər) – Gajhar, Gajhara, Gajhar Mau (Hindistanın Uttar-Pradesh ştatının Siddharth Nagar dairəsində iki, Jaunpur dairəsində bir kənd) – Gajhar, Gajhara (Bihar ştatının Katihar və Madhubani dairələrində iki kənd) – Gajhar (Uttarakhand ştatının Pauri Garhwal dairəsində kənd) – Gajar (Uttarakhand ştatının Nainital, Almora dairələrində iki kənd) – Gajar (Madhya-Pradesh ştatının Rewa, Sidhi, Vidisha, Sagar dairələrində dörd kənd) – Gajar (Chhattisgarh ştatının Surguja dairəsində kənd) – Gajar Gota (Gujarat ştatının Narmada dairəsində kənd) – Kajar Sagalhan (Himachal-Pradesh ştatının Sirmaur dairəsində kənd) – Kajhar, Barka Kajhar, Chhotka Kajhar (Bihar ştatının Kaimur dairəsində üç kənd);

37) Qapan (Ermənistanda şəhər) – Kapan (Nepalda dağ və kənd) – Kapan (Hindistanın Chhattisgarh ştatının Janjigir dairəsində kənd) – Kapan (Odisha ştatının Kendujhar dairəsində kənd) – Gapan Talai (Rajasthan ştatının Barmer dairəsində kənd) – Gapan (Filippinin Nueva Echija vilayətində şəhər);

38) Qavar (Ermənistanda şəhər) – Gawar (Hindistanın Rajasthan ştatının Rajsamand və Pali dairələrində iki kənd) – Gavar (Odisha ştatının Baleshwar dairəsində kənd) – Gawar (Haryana ştatının Hisar dairəsində kənd) – Gawar (Uttarakhand ştatının Chamoli və Garhwal dairələrində iki kənd) – Gawar (Himachal-Pradesh ştatının Mandi dairəsində kənd) – Gawar (Cammu və Kəşmir ştatının Dumana dairəsində kənd) – Gawar (Maharashtra ştatının Yavatmal dairəsində kənd);

39) Qukan (hayların feodal nəsli) – Gukan (Hindistanın Tamil-Nadu ştatının Erode dairəsində kənd) – Rajinder Kukan Dhani (Pəncab ştatının Firozepur dairəsində kənd) – Kotli Kukan (Cammu və Kəşmir ştatının Cammu dairəsində kənd) – Kukanwali (Rajasthan ştatınının Nagaur dairəsində kənd);

40) Quqaratsi (hayların feodal nəsli) – Gugara (Hindistanın Cammu və Kəşmir ştatının Doda dairəsində kənd) – Gugara (Bihar ştatının Pashchim Champaran dairəsində kənd) – Gugara Pur (Uttar-Pradesh ştatının Kannauj dairəsində kənd);

41) Lori (Ermənistanda vilayət) – Lori (Hindistanın Uttar-Pradesh ştatının Sonbhadra dairəsində kənd) – Lori Bandh (Bihar ştatının Rohtas dairəsində kənd) – Chapa Lori (Uttarakhand ştatının Garhwal dairəsində kənd) – Lori (Himachal-Pradesh ştatında vilayət) – Loru (Cammu və Kəşmir ştatının Pulwama dairəsində kənd);

42) Mamikonyan (Movses Xorenatsiyə görə, hayların Çin əsilli feodal nəsli) – Mamik (Hindistanda şəxs adı);

43) Manas, Manes (Ermənistanın Alaverdi şəhərinin qədim adı, qeyd etmək lazımdır ki, nə Alaverdi, nə də Manas toponimlərinin haylara aidiyyəti var) – manas (hind fəlsəfəsində və psixologiyasında anlayış) – Manas (Nepalda çay və milli park) – Manas (Butanda milli park) – Manas (Çin, Hindistan və Butan ərazilərindən axan çay) – Manaslu (Nepalda dağ) – Manas (Hindistanda çay) – Manasa (Hindistanın Madhya-Pradesh ştatında şəhər) – Manas (Haryana ştatının Kaithal dairəsində kənd) – Manas (Assam ştatında milli park) – Manas (Rajasthan ştatının Udaipur dairəsində kənd) – Manis Nagar (Tamil-Nadu ştatının Coimbatore dairəsində kənd);

44) Mandakuni (hayların feodal nəsli, əcdadı Miandak adlı mannalı olmuşdur) – Mandakini (Hindistanın Uttarakhand ştatının Kedarnath şəhərinin yaxınlığından axan çay) – Mandaki (Maharashtra ştatının Solapur, Pune dairələrində iki kənd) – Mandak Ka Guda (Rajasthan ştatının Rajsamand dairəsində kənd) – Mandak (Uttar-Pradesh ştatının Jattari və Aligarh dairələrində iki kənd);

45) Mehri, Meğri, Mığrı (Ermənistanda şəhər, toponim qədim türk dilində “dalan kimi dərə” mənasını verən “mukur” sözündən yaranmışdır 1, 2, amma nəzərə almaq lazımdır ki, “mehr” sözü İran dillərində “günəş”, “sevgi” mənalarını ifadə edir) – Mehrili (Qubadlı rayonunda kənd) – Mehri, Mehri Rajviyan, Mehri Purohitan (Hindistanın Rajasthan ştatının Mandi və Churu dairələrində üç kənd) – Sia Mehri (Cammu və Kəşmir ştatının Udhampur dairəsində kənd) – Mekri (Chhattisgarh ştatının Raipur və Champa dairələrində iki kənd) – Mukur Pura (Madhya-Pradesh ştatının Dewas dairəsində kənd);

46) Maralik (Ermənistanda şəhər) – Mərəlik (Şahbuz rayonunda kənd) – Marali (Hindistanın Maharashtra ştatının Satara və Kolhapur dairələrində iki kənd) – Marali (Andhra-Pradesh ştatının Kurnool dairəsində kənd) – Marali (Karnataka ştatının Koppal dairəsində kənd) – Marali (Odisha ştatının Nabarangpur dairəsində kənd) – Marali (Pakistanın Pəncab vilayətində məntəqə);

47) Mokatsi (hayların feodal nəsli) – Moka (Hindistanın Karnataka ştatının Bellary dairəsində kənd);

48) Muratsyan (hayların feodal nəsli) – Muras (Hindistanın Bihar ştatının Khagaria dairəsində kənd);

49) Nor-Açin (Ermənistanda şəhər) – Achin Nagar (Hindistanın Chhattisgarh ştatının Uttar Bastar Kanker dairəsində kənd);

50) Paluni (hayların feodal nəsli) – Paluni (Türkiyənin Siirt ilində ərazi) – Paluni (Hindistanda ad, soyad) – Paluni (Hindistanın Uttarakhand ştatının Tehri Garhwal dairəsindəki Ghansali şəhərinin Magron qəsəbəsində yer adı) – Baluni (Uttarakhand ştatının Pauri dairəsində kənd);

51) Razdan və ya Hrazdan (Ermənistanda şəhər) – Rasthan və ya Rasadhan (Hindistanın Uttar-Pradesh ştatının Kanpur Dehat dairəsində kənd) – Razdan (Hindistanda şəxs adı);

52) Saaruni (hayların feodal nəsli) – Sarauni (Hindistanın Bihar ştatının Bhagalpur, Madhubani, Nawada, Saharsa dairələrində dörd kənd) – Sarauni Kalan (Bihar ştatının Madhepura dairəsində kənd) – Sarauni (Uttar-Pradesh ştatının Varanasi dairəsində kənd) –

Sarauni Purab Patti (Uttar-Pradesh ştatının Jaunpur dairəsində kənd) – Sarauni (Qərbi Benqal ştatının Bardhaman dairəsində yer adı);

53) Sevan (Ermənistanda şəhər və gəlmə hayların Göycə gölünə verdikləri ad) – Sevan Kheri (Hindistanın Rajasthan ştatının Baran dairəsində kənd) – Sevan (Madhya-Pradesh ştatının Sagar dairəsində iki kənd) – Sewan (Haryana ştatının Jhajjar dairəsində kənd) – Sewan (Jharkhand ştatının Palamu dairəsində kənd) – Sewan (Madhya-Pradesh ştatının Shivpuri dairəsində kənd) – Sewan (Pəncab ştatının Hoshiarpur dairəsində kənd) – Sewan Majra (Haryana ştatının Ambala dairəsində kənd) – Siwan (Bihar ştatında dairə);

54) Şirak (Ermənistanda vilayət, XX əsrin əvvəllərinə kimi burada əsasən azərbaycanlılar yaşamışlar) – Sirak (Hindistanın Uttarakhand ştatının Uttar Kashi dairəsində kənd);

55) Sis (Türkiyənin Kozan şəhərinin keçmiş adı, 1186–1375-ci illərdə Kilikiya haylarının paytaxtı) – Sispur (Banqladeşin Comilla dairəsində qəsəbə) – Sispur (Nepalda yer adı) – Sispur (Hindistanın Madhya-Pradesh ştatının Patna dairəsində yer adı);

56) Sisakan (Azərbaycanın Zəngəzur bölgəsinin orta pars dilində adı) – Sisakhane (Nepalda kənd) – Sisahanu (Budda Qautamanın ata babası);

57) Sisian (Ermənistanda şəhər və rayon) – Sisiyan (Hindistanın Rajasthan ştatının Jhunjhunu dairəsində kiçik şəhər) – Sisia (Bihar ştatının Kathar dairəsində kənd);

58) Siunia (hayların feodal nəsli) – Siuni (Hindistanın Odisha ştatının Kalahandi və Nabarangpur dairələrində iki kənd) – Siuni (Himachal-Pradesh ştatının Kangra və Hamirpur dairələrində iki kənd) – Siuni (Madhya-Pradesh ştatında ərazi) – Syuni (Uttarakhand ştatının Pithoragarh, Rudraprayag və Bageshwar dairələrində üç kənd);

59) Slkuni (hayların Manna əsilli feodal nəsli, bu nəslin əcdadı Cənubi Azərbaycanın sala adlı tayfasının nümayəndəsi Slak olmuşdur) – Silak (Hindistanın Jharkhand ştatının Godda dairəsində kənd) – Sala (Madhya-Pradesh ştatının Dhar və Khargone dairələrində iki kənd) – Sala Khedi, Bamori Sala (Madhya-Pradesh ştatının Ratlam və Vidisha dairələrində iki kənd) – Sala Bhari (Uttar-Pradesh ştatının Barabanki dairəsində kənd) – Barangay Sala (Filippində şəhər) – Sala (“Tövrat” personajı);

60) Sodatsi (hayların feodal nəsli) – Soda, Sodat (Hindistanın Rajasthan ştatının Tonk və Jaisalmer dairələrində iki kənd) – Sodat (Gujarat ştatının Chhota Udaipur və Vadodara dairələrində iki kənd);

61) Talin (Ermənistanda şəhər) – Talin Purva (Hindistanın Uttar-Pradesh ştatının Sitapur dairəsində kənd);

62) Tambaratsi (hayların feodal nəsli) – Tambar (Hindistanın Himachal-Pradesh ştatının Kangra dairəsində kənd);

63) Taşir (Ermənistanda şəhər) – Tashar (Hindistanın Manipur ştatının Ukhrul dairəsində iki kənd) – Dashir (Himachal-Pradesh ştatında göl);

64) Truni (hayların feodal nəsli, Movses Xorenatsiyə görə, bu nəslin əcdadı Tur adlı şəxs olmuşdur) – Tur (Hindistanın Pəncab ştatının Tarn Taran, Hoshiarpur, Amritsar dairələrində üç kənd) – Tura (Meghalaya ştatının Qərbi Garo Hills dairəsində şəhər) – Tura (Odisha ştatının Jajapur dairəsində kənd) – Tura (Maharashtra ştatının Parbhani dairəsində kənd) – Tura (Rajasthan ştatının Jalore dairəsində kənd) – Tura (Qərbi Benqal ştatının Paschim Medinipur dairəsində kənd);

65) Trpatuni (hayların feodal nəsli) – Tirupati (Hindistanın Andhra-Pradesh ştatının Chittoor və Şərqi Godavari dairələrində qədim şəhər və kənd);

66) Turk (hayların xristianlığa qədərki inanclarında nəhəng məhsuldarlıq tanrısı) –Turk Diha, Lakhnauti Turk, Chandat Turk, Jalalpur Turk, Sheh Pura Turk (Hindistanın Uttar-Pradesh ştatının Kushinagar və Saharanpur dairələrində iki, Bijnor dairəsində üç kənd) – Khan Pur Dhanimir Pur Turk (Delhi ştatında kənd) – Rendayal Turk, Mikpur Turk (Rajasthan ştatının Sawai Madhopur və Alwar dairələrində iki kənd) – Turka, Turku (Qərbi Benqal ştatının Medinipur və Purulia dairələrində iki kənd) – Turka, Turka Deh, Turka Lahchura (Uttar-Pradesh ştatının Lalitpur, Gonda və Jhansi dairələrində üç kənd) – Turka Gori, Turka Tisor (Uttarakhand ştatının Udham Singh Nagar dairəsində iki kənd) – Turka (Cammu və Kəşmir ştatının Baramula və Shopian dairələrində iki kənd) – Turka Wali (Pəncab ştatının Fazilika dairəsində kənd) – Turka (Jharkhand ştatının Dumka dairəsində kənd) – Turka (Madhya-Pradesh ştatının Jabalpur dairəsində kənd);

67) Ucan (Ermənistanda kənd) – Ujhan (Hindistanın Himachal-Pradesh ştatının Hamirpur dairəsində kənd) – Ujhan-a (Cammu və Kəşmir ştatının Rajauri dairəsində kənd) – Ujan (Bihar ştatının Darbhanga və Samastipur dairələrində iki kənd) – Ujan (Assam ştatının Cachar dairəsində kənd);

68) Vaqarşapat (Ermənistanda şəhər, bu toponimin haylara heç bir aidiyyəti yoxdur, gəlmə haylar eramızın 140-cı illərində Parfiya şahzadəsi Vaqarş tərəfindən salınmış və onun şərəfinə Vaqarşabad adlandırılmış şəhərin adını 1992-ci ildə Eçmiədzin şəhərinə vermişlər, Eçmiədzin şəhərinin 1945-ci ilədək adı isə Üçkilsə olmuşdur) – Vagar (Hindistanın Karnataka ştatının Chikmagalur dairəsində kənd) – Radha Vagar (Uttar-Pradesh ştatının Bahraich dairəsində kənd);

69) Vanadzor (Ermənistanda şəhər) – Vana (Hindistanın Rajasthan ştatının Udaipur dairəsində iki kənd) – Vana (Gujarat ştatının Surendranagar dairəsində kənd);

70) Vanandasi (hayların feodal nəsli, Movses Xorenatsiyə görə, bu nəslin əcdadı Vahandur Vənd adlı bulqar türküdür) – Vanand (Ermənistanda iki kənd) – Vənənd (Ordubad rayonunda kənd) – Vanand (Hindistanın Maharashtra ştatının Ratnagiri dairəsində kənd);

71) Vank (Ermənistanın Sünik vilayətində kənd) – Vank (Hindistanın Gujarat ştatının Sabar Kantha və Surat dairələrində iki kənd) – Terhawa Tappa Vank, Vank Bhawanipur (Uttar-Pradesh ştatının Bairampur dairəsində iki kənd);

72) Varnuni (hayların feodal nəsli) – Varnun (Hindistanın Gujarat ştatının Kachchh dairəsində kənd);

73) Vedi, Vedibasar (Ermənistanda şəhər, çay, mahal) – Vedi (Hindistanın Uttar-Pradesh ştatının Varanasi dairəsində kənd) – Vedi Theru, Vedi Nagar (Tamil Nadu ştatının Salem və Vellore dairələrində iki kənd) – Mithi Vedi (Gujarat ştatının Sabar Kantha dairəsində kənd) – Vedi Malli (Uttarakhand ştatında kənd);

74) Vijanuni (hayların feodal nəsli) – Baramai Nagla Vijan (Hindistanın Uttar-Pradesh ştatının Mahamaya Nagar dairəsində kənd);

75) Zandalan (hayların feodal nəsli) – Sandalan (Filippinin Calabarzon bölgəsində yer adı) – Sandlana (Hindistanın Haryana ştatının Hisar dairəsində kənd).

Ardı var…

Araz ŞƏHRİLİ

Fedai.az

P.S. Bu araşdırmada müəllif apardığı paralellərdə ermənilərin soy və yer adlarının Hindistandakı etnonim və toponimlərlə oxşarlığı hay-boşların Hindistandan Kiçik Asiyada müqəddəs fahişəliklə məşğul olan hiyeredulların nəsilləri olmasını bir daha sübut edir. Bu gün ermənilər hay yyhəyasızlığı ilə və utanmadan Babur imperiyasının xanımı, əslən Qaraqoyunlu xanədanından olan Əncümənt Banunu erməni elan ediblər.. Buyurun erməniliyin mahiyyəti Artemid məbədində qaraçı taboru kimi gəlib müqəddəs məbəd fahişəliyi ilə məşğul olmalarının genoloji izləri kimi bu paralellər çox dəyərlidir…

& VƏTƏNSEVƏRLƏR

Araşdırma 

24.01.2021.

1) HAYLARIN ƏSL VƏTƏNİ EFİOPİYA, ERMƏNİLƏRİN ƏSL VƏTƏNİ İSƏ ORTA ASİYA, SİBİR, ALTAY VƏ HİNDİSTANDIR

 1 HİSSƏ

ERMƏNİLƏRİN ƏSL VƏTƏNİ – HİNDİSTAN, YOXSA EFİOPİYA?

Araz Şəhrilinin 

“Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər…” əsərindəki faktlar əsasında Azərbaycanın tarixi torpaqlarında qondarılmış Hayastanın 47 şəhərinin hazırkı və keçmiş adlarından 38-nin eynisi və ya çox oxşarı Afrika və Cənub-Şərqi Asiya ölkələrində mövcuddur. Nəzərə almaq lazımdır ki, yerdə qalan 9 şəhərdən –

1) Byureqavan 1945-ci ildə salınmış, indiki adını 1974-cü ildə almışdır;

2) Çarentsavan 1948-ci ildə salınmış, 1967-ci ildə hay şairi Çarentsin adı veilmişdir;

3) Martuni 1830-cu ildə salınmış, ilk adı Aşağı Qaranlıq olmuş, 1926-cı ildə dəyişdirilmişdir;

4) Metsamor 1969-cu ildə salınmışdır;

5) Stepanavan 1810-cu ildə salınmış, əvvəlki adı Cəlaloğlu olmuş, 1924-cü ildə dəyişdirilmiş, bolşevik Stepan Şaumyanın adı verilmişdir;

6) Spitak şəhərinin əvvəlki adı Hamamlı olmuş, 1949-cu ildə dəyişdirilmişdir;

7) Zaxqadzor şəhərinin əvvəlki adı Dərəçiçək olmuş, 1920-ci ildə Dərəçiçək toponimini hay dilinə tərcümə edərək, Zaxqadzora çevirmişlər.

Qondarma Hayastanın yalnız Artaşat və Yeğvard şəhər adlarının paralelləri barədə məlumat əldə olunmamışdır.

Beləliklə, son iki əsr ərzində salınmış Byureqavan, Çarentsavan, Martuni, Metsamor, Spitak, Stepanavan, Zaxqadzor şəhərlərinin adlarını istisna etsək, Hayastanda paralel toponimlərinin faizinin 95 olduğunu görərik. Bu, Qafqazda ən yüksək göstərici olmaqla, müasir hayların böyük əksəriyyətinin əcdadının Qərbi Azərbaycan torpaqlarına Cənub-Şərqi Asiyadan və Afrikadan gəldiyini göstərir.

Orta əsr hay tarixçisi Movses Xorenatsinin və gürcü əsilli müasir ABŞ tarixçisi Kirill Tumanovun məlumatlarına görə, hayların 89 feodal nəslindən otuz beşi Manna–Midiya, Əhəməni–Parfiya, alan–bulqar, yunan–Roma mənşəlidir. Apardığımız araşdırmaya görə, həmin 89 nəsildən 37-nin adının eynisi və ya bənzəri Cənub-Şərqi Asiya və Afrika ölkələrində mövcuddur. Şübhəsiz ki, əsl rəqəmlər bundan da yüksəkdir. Faktiki olaraq, hayların feodal nəsillərinin əhəmiyyətli bir hissəsi etnik cəhətdən hay deyildir. Ümumiyyətlə isə, apardığımız təhlil onu söyləməyə imkan verir ki, hayların etnik tərkibinin bir neçə komponentdən ibarətdir və bu xalq, əslində, monoetnik deyildir. Sözügedən nəsillərin bir hissəsi Sibir, Altay, Pamir və Hindistandan, digər hissəsi ilə aşağı təbəqələri isə, çox güman ki, Efiopiyadan və semit xalqlarının yaşadıqları başqa ərazilərdən gəlmişlar. Belə ki, qondarma Hayastanın Ararat, Areq, Artik, Ağin, Balak, Baqaran, Bavra, Berd (pəhləvicə «qala» deməkdir-red.), Bjni, Erivan, Gorus, Gümrü, Qarni, Qapan, Qavar, Lori, Mehri, Sevan, Sisian, Talin, Ucan, Vanand, Vank(? bu seçdirilmiş toponimlər isə türkcədir-red.) və s. yer adları Sibirdə, Altayda, Hindistanda, Nepalda və Efiopiyada (əsasən bu ölkənin Amhara bölgəsində) təkrarlaır. Hayların mifik əcdadı “Hayk”ın adı Efiopiyanın Amhara bölgəsində, onun törəmələri “Ara”nın, “Aram”ın, “Aramais”in, “Arma”nın, “Gegam”ın adları isə həm Efiopiyanın, həm də Hindistanın toponomikasında əks olunmuşdur. Paralellərdən bəzilərini Dara–Qaumata qarşıdurmasından sonrakı köçlərlə, yaxud “Tövrat”ın təsiri ilə əlaqələndirsək belə, onların hamısını, xüsusilə Efiopiya ilə bağlı olanlarını bu amillərlə izah etmək mümkün deyil.

HAYASTANIN EFİOPİYA İLƏ ƏLAQƏLİ TOPONİMLƏRİ

1) Ağin (Hayastanda hay kəndi) – Agin (Efiopiyanın Somali ştatında bölgə);

2) Ara (mifik hay çarı, digər mifik hay çarı Aramın oğlu) – Ara (Hayastanda kənd, əvvəlki adı Bazarcıq olmuş, 1828-ci ildən sonra Türkiyədən gəlmiş haylar tərəfindən dəyişdirilmişdir) – Ara (Hayastanda əvvəlki adı Qarnıyarıq olmuş dağ) – Ara Shetan, Ara Terra (Efiopiyada göl və ərazi) – Ara (Efiopiyanın Tigray vilayətində yer adı);

3) Areq (Hayastanda kənd, əsl adı Pirmələk, köklü əhalisi azərbaycanlılar olmuş, 1918-ci ildə gəlmə haylar yerli sakinləri qırıb kənddə məskunlaşmış, adını Areq qoymuşlar) – Areg Mariam (Efiopiyanın Amhara bölgəsində yer adı);

4) Arma (hayların mifik əcdadı Haykın nəticəsi) – Arma (Nigeriyada və Malidə xalq);

5) Aştarak (Hayastanda şəhər) – Ashtar, Aştar (İordaniyanın qərbində mövcud olmuş qədim Moab ölkəsində və Efiopiya ilə Eritreyanın ərazilərində mövcud olmuş Aksum krallığında ən çox pərəstiş edilmiş tanrılardan biri);

6) Aqarak, Aqarakavan (Hayastanda iki şəhər) – Agaro, Haggaro (Efiopiyanın Oromia bölgəsində şəhər);

7) Berd (Hayastanda şəhər) – Bug Berd (Efiopiyanın Somali bölgəsində kənd);

8) Hayk və ya Haig (gəlmə hayların mifik əcdadı) – Hayq və ya Haik (Efiopiyanın Amhara bölgəsində göl və şəhər) – Haik (İranın Yəzd ostanında kənd);

9) Qavar (Hayastanda şəhər) – Gawar (Efiopiyada və Cənubi Sudanda yaşayan nuer xalqının dörd qolundan biri);

10) Lori (Hayastanda vilayət) – Lori (Efiopiyanın Amhara bölgəsindəki Simien milli parkında kənd);

11) Masis (Hayastanda şəhər və kənd, qədim adı Uluxanlı olmuş, gəlmə haylar tərəfindən qəyişdirilmişdir) – Masisa (Sierra-Leonenin Şimal vilayətində yaşayış məntəqəsi) – Masisa (Konqonun Kouilou bölgəsində yer adı);

12) Mazazatsi (hayların feodal nəsli) – Mazaza (Zambiyada kənd) – Mazaza (Namibiyada kənd) – Mazaza (Konqoda çay);

13) Mexnuni (gəlmə hayların feodal nəsli) – Mexnun (Eritreyada soyad);

Hay–Efiopiya əlaqələrindən danışarkən belə bir məsələyə də toxunmaq yerinə düşərdi: haylar uzun illərdən bəri bütün dünyaya göstərmək istəyirlər ki, hay əlifbasını guya Mesrop Maştots yaratmışdır. Lakin SSRİ-nin görkəmli dilçi alimlərindən biri olan akademik Dmitri Olderoqqenin hələ 1975-ci ildə dərc edilmiş “erməni–Efiopiya əlaqələri tarixindən” adlı məqaləsində göstərildiyi kimi, hay əlifbası Efiopiya (amhar) əlifbası əsasında düzəldilmişdir.1 Onu da qeyd edək ki, hayların Mesrop Maştots barəsində uydurmaları Efiopiyanın özündə də etirazlar doğurmuşdur. Efiopiya alimləri açıq şəkildə bildirmişlər ki, Mesrop Maştotsun adı ilə bağlanan əlifba əslində amhar əlifbasının eynidir.

Beləliklə, toponim paralellərini də nəzərə alaraq deyə bilərik ki, haylar hələ Efiopiya ərazilərində yaşadıqları dövrdə oğurladıqları amhar əlifbasını da götürüb Azərbaycana və dünyanın digər yerlərinə köç etmişlər.

Ardı var…

Araz ŞƏHRİLİ

Fedai.az

Redaksiyadan: Öncə bildirək ki, bu möhtəşəm bir araşdırmadır. Çox güman ki, bu zahiri bənzərliklər heç də təsadüfi deyil. X-XI əsr mənbələrindən olan İranın Ziyarilər xanədanının son hökmdarı Ünsürülməali Keykavus ibn İskəndər ibn Qabus ibn Vəşmgir ibn Ziyar tərəfindən 1082-1083-cü miladi ilində (475 hicri qəməri) oğlu Gilanşaha bir «Vəsiyyətnamə», ya «Nəsihətnamə» kimi yadigar qalan bir əsərdə ermənilər «qara qullar» zümrəsinə aid edilib. Digər bir maraqlı məqam isə 35 nəslin Altay, o cümlədən Manna–Midiya, Əhəməni–Parfiya, alan–bulqar mənşəli olmasıyla bağlıdır. Arsaqlar Uc bəyləri kimi Böyük Arsaqların çöküşündən sonra bölgəyə gəldikdən sonra Romalıların yerli Kornif, Afrodita və s. məbəd xarabələrində ellikcə müqəddəs məbəd fahişəliyi ilə məşğul olan toplum kimi istifadə etdiyi hay-boşlardan qeyri məqsədlər üçün istifadə etmək qərarına gəldilər. Bu günkü qriqoryanlıq və uydurma «artsax» «sevgiləri bu tarixi epizodla bağlıdır. Altaylılarıın bu yığma toplumun genetikasında əks olunması isə Altaydan qaçıb gələrək, haylar arasında yaşamış Vardan Mamikonyan və onun sülaləsi ilə bağlıdır. Onlar cinli tayfası kimi bu gün də ermənilər içində yaşamaqdadırlar. Görkəmli etnoqrafımız Qiyasəddin Qeybullayev onların son nümayəndəsi kimi erməni şairi Avetik İsakyanı göstərmişdi və azərbaycanlılar arasında da cinli tayfasının nümayəndələri var. Qarabağda Cinli adında kənd var. Mətndə seçdiyimiz bəzi toponimlərin — İrəvan, Kapan, Gorus, Ucan, Vanand, Vank və s. sırf türk toonimləridir. Bir faktı xüsusiylə vurğulamaq yerinə düşər ki, Vank (Vəng) sözü bu gün yanlış anlaşılan bir türk sözüdür. Bu söz sırf türkcə məbəd deməkdir. Çünki məbəd, kilsə (Gel-İsa-İsa məqamı) sonradan dilimizə keçən bir sözdür. Ermənicə isə kilsə — եկեղեցին (yekeghets’in)-adlanır. Yəni bu gün bu yanlış düşüncənin qarşısını almalıyıq. Türkcə vəng-məbəd sözünü görən hər kəs bunun erməni sözü olduğunu düşünür. Müəllifə bir daha minnətdarlığım bildirir və bu cür maraqlı mövzularla oxucularımızı çox intizarda qoymayacağına əminəm. — Xaqani Ədəboğlu.

& VƏTƏNSEVƏRLƏR

Araşdırma 

10.01.2021.

PROFESSOR RAFİQ ƏLİYEV QƏRAR QƏBULETMƏ NƏZƏRİYYƏSİ BARƏDƏ DANIŞIR...

Rafig Aliyev: Generalized Decision Theory. The main drawback of the existing utility theories is that they are good for laboratory examples with simple, well-defined gambles. However, real economic choice problems extremely differ from such settings; they are characterized by vague preferences and imprecise information.

& VƏTƏNSEVƏRLƏR

AZƏRBAYCAN - TÜRKİYƏ DOSTLUĞU VƏ QARDAŞLIĞI SARSILMAZDIR

Türkiyə dünya miqyasında Azərbaycana ən böyük dəstək verən ölkədir. Azərbaycan da bütün məsələlərdə, beynəlxalq arenalarda daim Türkiyənin haqq işini dəstəkləyir. Elə bir məsələ olmayıb və olmayacaq ki, Azərbaycan öz dəstəyini Türkiyəyə göstərməsin. Hazırda bölgədə gedən bütün proseslərdə birmənalı şəkildə Azərbaycan dövləti və Azərbaycan xalqı Türkiyə dövlətinin və xalqının yanındadır. "Azərbaycan - Türkiyə" şeirini Bəxtiyar Vahabzadə özü səsləndirir.

& VƏTƏNSEVƏRLƏR

"ALİM" FİLMİ / AZƏRBAYCAN DİLİNDƏKİ VERSİYASI

Rafiq Əziz oğlu Əliyev (10 fevral 1942, Novruzlu, Ağdam, Azərbaycan Respublikası) — texnika elmləri doktoru (1975), professor (1976), AMEA-nın müxbir üzvü, Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetinin Avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemləri kafedrasının sabiq müdiri, MBA proqram direktoru, ADNA, Corciya Dövlət Universiteti, Atlanta, ABŞ, BBA Proqram direktoru, "Zadə irsi və süni intellekt" Assosiasiyasının prezidenti.

Bu kiçik, lakin məzmunlu, maarifləndirici filmdə o qəder həyat fəlsəfəsi var ki, insani yaşamaga, yaratmaga səsləyir. Deməklə, danışmaqla, yazmaqla qurtarmaz. Rafiq müəllimin ailə düsturu ise "mən kiminlə yox kim mənimlə" prinsipi onun, elmin məsuliyyətli və mürəkkəb sahəsində irəliləməsində əlindən tutan vacib amildir. Allah dünya elminin inkişafı naminə professora uzun və saglam omür bəxş etsin. Amin !

& VƏTƏNSEVƏRLƏR

UNUTMAĞA HAQQIMIZ YOXDUR !..

                                              Mustafa Çəmənli yazır

Bu, Sədi Şirazinin kəlamıdır ki, deyir: "Ermənidir yer üzünün Əhriməni, insanlığın düşmənidir, düşməni". Bu isə gürcülərin atalar sözüdür: "Erməni gəldi, yeni bəlalar gətirdi". Ermənilərin özləri barədə bu məsəli də çox sərrastdır: "Varteğ hay, anteğ vay - harda hay (erməni) var, orda vay var"...

Ey mənim ürəyiyumşaq xalqım! Ey mənim tükü tükdən seçən, zərifdən zərif, qəlbi geniş, duyğusal millətim! Xalq olaraq intiqamçı, irqçi deyilik, əl tutanıq, humanistik, bağışlayanıq, amma məncə, yetər! Hissiyyata qapılmamalı, əndazəni aşmamalıyıq. Adam var ki, onu yüz nəfərin yanında oğurluq üstə tutsan, şivən qoparıb həyasızlıq edəcək, səsini başına atıb deyəcək ki, oğurluq etməmişəm, mənə böhtan atırsınız... İndi biz Heredotdan, Pultarxdan bu yana dünya tarixçilərindən bir kitablıq sitatlar gətirsək, S.N.Qilinkanın "Azərbaycan ermənilərinin Rusiya hüdudlarına köçürməsinin təsviri" (əslində isə ermənilərin Azərbaycana köçürülməsi), "Rusiyanın Ərzurumdakı baş konsulu Mayevskinin qeydləri"ni, V.L.Veliçkonun "Qafqaz" kitabını sətir-sətir onlara oxutsaq da, zərrəcə pəysinməzlər, əksinə, yer üzünün ən qədim xalqı, hətta Adəm peyğəmbərin onlara məxsusluğunu, Nuhun tufanında "fədakarlıq" göstərdiklərini söyləyəcəklər. O qədər ədalətsizdirlər ki, Çingiz xan, Əmir Teymur, Şah İsmayıl, Nadir şah Əfşar kimi türk sərkərdələrinin varlığını belə inkar edərlər. Ağızlarını açan kimi guya bizim eradan əvvəl yaşamış II Tiqrandan danışacaqlar...

Bilmirəm, hansı axmaq tarixdə olmayan "böyük ermənistan" ideyasını bunların ağlına salıb. Bu erməniləri başa salan bir Allah bəndəsi tapılmır ki, desin indi hansı zəmanədi, sən hansı gücün və qüdrətinlə "dənizdən dənizə" dövlət yarada bilərsən?!

Bu ermənilərin son iki yüz ildə bizim başımıza açdıqları oyunları, müsibətləri xəyalımdan keçirib düşünürəm ki, əldə etdiklərinə görə şükür etməyən xalq haqqında yazmağın nə faydası! Guya onlar hardan gəldiklərini, bizim torpaqlarda necə məskunlaşdırıldıqlarını bilmirlər? Guya onların bir qisminin vaxtilə İran ərazisindən köçürülmələrinin memarlarından olan A.S.Qriboyedovun rus imperatoruna yazdığı məktubdan xəbərləri yoxdur? Var! Oxumayıblarsa, yadlarına sala bilərik. A.S.Qriboyedov yazırdı:

 "Əlahəzrət, ermənilərin mərkəzi rus torpaqlarında məskunlaşmasına icazə verməyin! Onlar elə tayfadırlar ki, həmin yerlərdə bir neçə on il yaşadıqdan sonra dünyaya hay-küy salaraq bura bizim qədim dədə-baba torpaqlarımızdır deyəcəklər!"

Ermənilər azərbaycanlıların "Yersiz gəldi, yerli qaç" atalar sözlərini özlərinə şüar seçdilər. O zamankı ictimai-siyasi proseslər, Çar Rusiyasının Osmanlı Türkiyəsi ilə, İranla apardığı müharibələr onların xeyrinə işlədi. Ermənilər bu gün 10 fevral 1828-ci ildə Çar Rusiyası ilə İran arasında bağlanmış Türkmənçay müqaviləsindən sonra aralıq bufer-xristian dövləti yaratmaq eşqinə düşən çar I Nikolayın onlar üçün "erməni vilayəti" adlı inzibati ərazi vahidi yaratdıqlarını hansı üzlə dana bilərlər? İnkar etmək mümkündürmü?!

Çar və nəhayət, bolşevik Rusiyasının maddi-mənəvi yardımı ilə tarixi Azərbaycan torpağında yox yerdən özlərinə dövlət yaradan bu haylar Allahlarına şükür etməkdənsə, heç zaman sakit oturmadılar. Mir Möhsün Nəvvabın "1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası", Məmməd Səid Ordubadinin 1918-ci il hadisələrindən bəhs edən "Qanlı sənələr" kitablarını oxumaq kifayətdir ki, nə qədər qəddar, kəmfürsət tayfa ilə qonşu olduğumuzu dərk edək. Ermənilərin Şuşada törətdikləri ağılasığmaz vəhşilikləri gözü ilə görən Mir Möhsün Nəvvab dəhşətə gələrək onlara üz tutub soruşur: "Əvvəla, bu tayfadan (erməni) sual edirəm ki, bu qədər mərdiməzarlıq və nahaq qanlar tökməkdə, mülklərin və malların talan və tarac edilməsində və yanıb xarabazlığa   çevrilməsində səbəb və mətləbiniz nədən ibarətdir?

Əgər məqsədiniz padşahlıq və kral olmaqdırsa, sizin bu təbiətinizlə və insafsızlığınızla ağla sığan şey deyil. Ağıllı və kamallı insanın sizin haqqınızda düşüncəsi belədir ki, belə səfeh hərəkətlərlə sizin tayfaya nəinki padşahlıq, heç koxalıq və kəndxudalıq da yaraşmır. Bu, dəfələrlə mötəbər dəlillərlə sübut olunmuşdur.

...Siz bu vəhşi təbiət və qəddarlıqla, beş-altı şahı banklara toplamaqla, fəqir-füqəranı aldadıb zorla onlardan beş-üç şahı qopardıb cibinizi doldurmaqla, bığınızı burub başınıza papaq qoymaqla və çiyninizə yapıncı salmaqla padşah olmaq mümkün deyil. Nahaq qanlar töküb namərdliklə qəflətən insan məxluqunu öldürüb, burun-qulağını kəsib, başına nal çalmaqla və başqa növ vəhşiliklə böyük olmaq mümkün deyildir. Belə qəddar və vəhşi adamlar nəinki böyük olmaz, əksinə, o, həmişə zəlil və bütün məxluqatın ayaqaltısı olar. Siz xalqınız içərisində əkdiyiniz qəddarlıq toxumunun tezliklə barını görəcəksiniz. Bununla siz başqaları üçün qazdığınız quyuya, yəqin edin ki, özünüz düşəcəksiniz". (M.M.Nəvvab. "1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası" Azərbaycan nəşriyyatı, 1993, səh. 55-56).

Bu həssas qəlbli, ağzıdualı və müdrik kişinin ermənilər barədə yazdığı bu fikirlərdən 115 il keçib. Bu 115 ildə ermənilərin xasiyyətində, əməlində nə dəyişib? Heç nə! Bir az da qəddarlıq, bir az da azğınlıq, qudurqanlıq! Belə qənaətə gəlmək olar ki, min il də keçsə, xasiyyəti, əxlaqı dəyişmək olmaz; irsiyyət, qan yaddaşı hər zaman özünü göstərəcəkdir! Yüz il bundan əvvəl, ingilis jurnalisti ermənilərin davranışlarını müşahidə edərək bu qənaətə gəlmişdir ki, "Daşnaklar üçün öldürülmüş erməni çox qiymətlidir. Əgər bu hadisədən necə lazımdır istifadə edə bilsələr, onda o, təbliğat üçün çoxlu xeyir gətirə bilər". Dahiyanə müşahidədir. İndi bildinizmi bu 44 günlük Vətən müharibəsi dövründə, dəfələrlə müraciət olunmasına baxmayaraq, ermənilər döyüşdə öldürülən əsgərlərinin meyitini nə üçün götürmürdülər... Səbəbi - şərəfsizlik, hiyləgərlik!

Murdar erməni "ideoloq"u Zori Balayan iyrənc sətirlərlə dolu "Ruhumuzun canlanması" kitabında azərbaycanlı-türk uşağına vəhşicəsinə işgəncə vermələrini, onu ağlasığmaz amansızlıqla qətlə yetirmələrini yalnız ən yırtıcı məxluqların duya biləcəyi bir məmnunluqla təsvir edir: "Biz Xaçaturla Xocalıda ələ keçirdiyimiz evə girərkən əsgərlərimiz 13 yaşlı bir türk uşağını pəncərəyə mismarlamışdılar. Türk uşağı çox səs-küy salmasın deyə, Xaçatur uşağın anasının kəsilmiş döşünü onun ağzına soxdu. Daha sonra 13 yaşındakı türkün başından, sinəsindən və qarnından dərisini soydum. Saata baxdım, türk uşağı 7 dəqiqə sonra qan itirərək dünyasını dəyişdi. Ruhum sevincdən qürurlandı. Xaçatur daha sonra ölmüş türk uşağının cəsədini hissə-hissə doğradı və bu türklə eyni kökdən olan itlərə atdı. Axşam eyni şeyi daha 3 türk uşağına etdik. Mən bir erməni kimi öz vəzifəmi yerinə yetirdim. Bilirdim ki, hər bir erməni hərəkətlərimizlə fəxr duyacaq...”

Bəs Xocalı qətliamının iştirakçısı olmalarıyla fəxr edən, illərcə havasını udduqları, suyunu içdikləri, nemətlərindən barındıqları, vətəndaşı olduqları ölkəyə arxa çevirən, tökdükləri azərbaycanlı qanı üzərindən atlanıb Ermənistanda "prezident" kürsüsündə oturan Robert Köçəriyan, Serj Sarkisyan bu azğın Zori Balayandan rəhmli idilərmi? Əsla!

Özlərini dünyaya məzlum, zülmə məruz qalmış "ali irqin" nümayəndələri kimi tanıdan bu üzdəniraq düşmən 44 günlük Vətən müharibəsində məğlub olub diz çökəndən sonra 28 il işğal altında saxladıqları kənd və şəhərlərimizdə törətdikləri vəhşiliyi, vandalizmi, əxlaqa sığmayan faşist xislətlərini görüb də unutmaq olarmı?! Bir xalqın xislətindəki qərəzi, hiyləni, paxıllığı, torpaq hərisliyini sınamaq üçün bizə neçə əsr lazımdır? Nə edək, dəyişmirlər, dəyişmək istəmirlər! Özlərinə məxsus olmayanı özlərinki hesab edən, tarixi kənd və şəhərlərimizə qondarma adlar qoyan, yeraltı, yerüstü sərvətimizə, tarixi abidələrimizə qənim kəsilənlərlə hansı dildə danışmalıyıq? Cavab verməkdə çətinlik çəkirəm. Əgər bir xalqın din xadimi də cəllad kimi davranırsa, onda onların verdiyi vədə, anda inanmaq olarmı? Belə bir qənaətə gəlmək daxilən məni incidir, amma qriqoryan kilsəsinin patriarxını incitmir. Müqəddəs Qüdsdəki erməni kilsəsinin patriarxı Rusiya prezidenti cənab Putinə müraciət edib ki, "Şuşa və Hadrutu bizə geri qaytarın, Şuşa bizim ruhumuzdu". Sən ey kilsəyə sığınmış gerizəkalı, əgər sənin olmayanı sənə qaytarmaq belə asandırsa, soydaşların da bizə Zəngəzuru, Göyçəni, İrəvanı qaytarsın. İrəvan da bizim ruhumuzdu!

Söz tapmıram, axı Pənahəli xan Cavanşir tərəfindən tikilən, abad edilən Pənahabad - Şuşa qalası sizin necə ruhunuz ola bilər? Ruhunuz varsa, dünya ermənilərini çağırın özünüzə müqəddəs bir şəhər tikin, ruhunuzu orada tapın. Yoxsa bu ağılla, bu düşüncə ilə nə əldə etmək olar? Nə olar, Ququ quşuna bənzəməyin. Yoxsa ququ quşunun əməlindən xəbəriniz yoxdur? Ququ quşu özgə bir quşun hazır yuvasına bircə dənə yumurta qoyur. Bu yumurtadan çıxan Ququ quşu öz genetik xüsusiyyətinə görə tez böyüyür və müxtəlif üsullarla yuvadakı ögey quşları bir-bir yerə atır və özgə quşun yuvasına sahib çıxır. Əlbəttə, iyrənc xasiyyətdir. Vəhşi və ev heyvanlarının hər birinin özünə xas cəhətləri olduğu kimi, insan cəmiyyətində də müxtəlif xalqlar, tayfalar və hər birinin də özünəməxsus, heç zaman dəyişilməyən dəyərləri, xüsusiyyətləri var. V.L.Veliçkonun yazdığı kimi:

"Xalqların tarixində cisimlərin adları dəyişilir, amma çətin dəyişilə bilən köhnə faktlar yeni sözlər altında yaşayır".

Biz də - Azərbaycan xalqı olaraq - gərək bu bəlli həqiqətləri, aşkar həyat dərslərini unutmayaq!

525-ci qəzet & Vətənsevərlər

03.12.2020