Azərbaycanda antropologiya ilə məşğul olan hər kəs müəmmalı şəkildə ölüb. O, tarixi canlandırdı, etnoqrafiya və antropologiyanın sirlərindən danışdı. Bakıda başının quruluşu ilə çox erməninin olduğunu dilə gətirdi. Hətta buna görə narahatdır da, terror ola biləcəyini istisna etmir. Onunla Şah İsmayıldan danışacaqdıq, amma Türk tarixinin sirlərini, yaşamış kimi olduq.
Etatist.com BDU-nun “Arxeologiya ve etnoqrafiya” kafedrasının dosenti Kərəm Məmmədovun müsahibəsini təqdim edib:
“Əgər sən bütün qonşular üçün yaxşı görünürsənsə, deməli səndə bir anormallıq var”
- Son dövrlərdə və bundan əvvəl olduğu kimi Şah İsmayılla bağlı bir anti-təbliğat aparılır. SOCAR-ın nəzarətində olan Türkiyənin bir kanalında Şah İsmayılın əleyhinə olan bir veriliş yayımlanmışdı. Yəni bizim kanalımızda bizə qarşı anti-təbliğat qururlar. Ümumiyyətlə Şah İsmayıla niyə hücum edilir və bunun mahiyətində bizim bilmədiyimiz nə var? Bəlkə Azərbaycanın dövlətçilik, yəni fövqəl dövlətçilik tarixi ondan başladığından qaynaqlanır bütün bunlar?
- Mən təşəkkür edirəm ki, vaxt ayırıb belə bir müsahibə təşkil etmisiniz. Bizim söhbət mənə 90-cı illərdəki hadisəni xatırlatdı. Qarabağla bağlı problem çıxanda, bir dekan müavini var idi, deyirdi ki, “Qarabağ bizimdir! Qarabağ bizimdir!”. Bir dedi, iki dedi, sonra məlum oldu ki, sən demə onun soyadı erməni soyadı imiş. Bizimkilərdən biri də qalxıb ona sual verdi ki, “sən elə “bizimdi”, “bizimdi” deyirsən, bizimdi deyəndə kimi nəzərdə tutursan?”. İndi bu bizimdi sözünün mahiyyətinə açıqlıq gətirmək lazımdır. Yadda saxlamaq lazımdır ki, əgər sən bütün qonşular üçün yaxşı görünürsənsə, deməli səndə bir anormallıq var. Biri var sənin təbii qonşuların, biri var sənə qonşu edilən xalqlar.
“İsmayılı sevmək üçün, Azərbaycan türkü olmaq lazımdır”
Azərbaycan Respublikasına “Azərbaycan” deməyə dilim gəlmir, ona görə Azərbaycan Respublikası deyirəm. Azərbaycan Respublikası tarixi Azərbaycan torpaqlarının 15 faizini əhatə edən siyasi bir qurumdur. Bax, bu 15 faizlik Azərbaycanın ətrafına baxsaq, bizə qonşu edilən və təbii qonşu olan xalqlar var. Adını çəkdiyiniz Şah İsmayılın dövründə, deyilsəydi ki, rus bizimlə qonşudur, Şah İsmayıl heyrətlənərdi. Necə ki, Nadir heyrətlənmişti (söhbət Səvəfilər dövlətinin hökmdarından gedir – red.). Deyəndə ki, ruslar gəlib bizdən torpaq alıb, demişdi “yaxşı əfqanı tanıyıram, osmanlını tanıyıram, bəs rus kimdi?”. Yəni rus faktiki olaraq bu gün bizə qonşu edilib. Özünün qonşu edilməsi cəhənnəm, qərblə də dəmir pərdə çəkib. Erməni ömür boyu bizə qonşu olmayıb, bizə qonşu edilib. Gürcülərlə bizim tarixi qonşuluğumuz, əlaqəmiz olub. Farslar xeyli əvvəl gəlib, amma onlar da faktiki bizə qonşu edilib. Bu gün məlum olub ki, onlar Volqa boyundan köçürülüb gələn xalqdır. Niyə bizim tarixi şəxsiyətlərə belə münasibət yaranır? Birinci növbədə həmin o ideyanımı, Şah İsmayılımı, digər tarixi şəxsiyətimizimi aşağılamaq istəyən adamların milli mənsubiyətindən çox, onların cibinə kimin nəsə qoyduğunu öyrənmək lazımdır. Şah İsmayılı kim sevməyə bilər? Birinci növbədə Qızılbaş olmayan, ikinci növbədə Türk olmayan. Niyə? Çünki Şah İsmayıl dövründə, yəni əgər Sac oğlu Yusiflə başlandısa İslamla Türkün qovuşması prosesi, artıq İsmayılın dövründə zirvə nöqtəsində idi. Bu gün İslamın düşməni élan edirlər İsmayılı, bu nə dərəcədə düzgündür? – İslam elə dindi ki, hamı özünü müsəlman sayır, amma qurdalasan cibindən araq düşəcək. Gəlin xristiyan dinini deyək, görün xristianlıqda neçə dəfə qopmalar olub? – Provoslavlıq, Katoliklik, Protestantdıq, hələ qədim dövrdən Babtistik-filan. Bizdə də belə bölünmə var, hamı da özünə deyir müsəlman.
Birinci növbədə Şah İsmayılı sevməyənin başının kimin “qoltuğu altında” olduğunu axtarmaq lazımdır. Təbii ki, əgər başı Türkiyənin, radikal sünniçilik qanadlarının “qoltuğundadısa” təbii ki, o İsmayılı sevməyəcək. Necə ki, Osmanlı dövründə Türkü sevmirdilər Osmanlı sarayında. Digər tərəfdən Sələfilik cərəyanına mənsub adamdırsa yenə də, Şah İsmayılı sevməyəcək. Yaxud şimal qonşularımız təbii ki, sevməyəcək. İsmayılı sevmək üçün, Azərbaycan türkü olmaq lazımdır.
“Vaxt var idi, biz ayağımızın altında başqalarını tapdalamamaq üçün bığlarımızı qırxırdıq. İndi qaşlarımızı qırxırıq ki, görək başımızın üstündəki kimdir”
- Şah İsmayılın Azərbaycan üçün mahiyyəti nədir? Tarix kitablarında görmədiyimiz daha dərin bir mahiyyəti varmı?
- Əslində hansısa şəxsiyyəti həddindən artıq şişirdib, hansınısa kiçiltmək daltoniklik əlamətidir. Çox təəsüf ki, bizim millətdə bu var. Sadəcə bir misal deyim; biz göyərtiyə, yəni yaşıl şeyə göy deyirik. Rusun “zelen” dediyi şeyə biz yaşıl deyirik. Niyə belədi? Bu pis əlamət deyil, əgər fikir versək, işığın sınma bucağıla yaşıl şeyə ən azı iki kilometrdən baxanda o göy görünür. Türk həmişə uzağa baxıb, ayağının altına baxmayıb. Ayağının altına baxmış olsaydı bu qədər tələlərə düşməzdi. Məsələ vaxt var idi, biz ayağımızın altında başqalarını tapdalamamaq üçün bığlarımızı qırxırdıq. İndi qaşlarımızı qırxırıq ki, görək başımızın üstündəki kimdir. Ağa axtarırıq. Halbuki, vaxtı ilə Azərbaycan türkünün buna ehtiyacı yox idi. İndi bizim Türkiyəli tarixçilərlə Səlcuq mirası, böyük Səlcuqlar haqqında mübahisəmiz düşür. Səlcuqluların varisi bizik. Bəzən bizim Səfəvi hökmdarlarına “bunlar İran hökmdarlarıdır” deyirlər – xüsusən də Abbasa (söhbət Səfəvi hökmdarı Şah Abbasdan gedir red.) Sual verirəm ki, “niyə sən bunu İran hökmdarı sayırsan?”. Deyir “Görmürsən İsfahanı paytaxt eləmişdi?!”. Amma adam bilmir ki, İsfahan Böyük Səlcuq İmperatorluğun paytaxtı olub. İsfahanda indi də farslar 10-12 faiz təşkil edir. Əgər bu Alp Arslanın (söhbət Səlcuqlu imperatorluğunun hökmdarından gedir – red.) paytaxtı olubsa, niyə İsfahanı fars şəhəri saymalıyam? Alp Arslannı ki, fars eləyə bilmərik. Eləcə də İsmayıl.
“Deyir Nadir o qədər zülmkar idi ki. Hətta rəiyyəti də orduya çağırırdı. Bu cümləni yazan adamın mən məntiqinə şübhə eləyirəm ki, normal adamdır”
Şah İsmayılın sarayında və sonrakı hökmdarların zamanında fars dili işlənməyib. Şah Abbas sarayında farsca danışan adamı saxlamayıb. Pis halda edam etdirib, yaxşı halda qovub sarayından. Mən buna necə deyim bu İran hökmdarıdır. Böyük hərflərlə yazılır ki, “Azərbaycan Səfəvi dövlətini, İran dövlətinə çevirib”. İran dövləti 1925-ci ildə yaranıb. 1925-ə qədər, bu ölkənin İran adı olmayıb. 1796-dan 1925-ə qədər buranın adı “Məmləkəti Məhluci Qacar”, yəni, “Qacarlar tərəfindən idarə olunan və Tanrı tərəfindən himayə edilən dövlət” olub. Hanı burda İran? Ondan əvvəl “Maliki Əfşar” yəni “Əfşarların tərəfindən idarə edilən dövlət”. Hardadı burda İran sözü? Nadir Şah özü fars dilində bilmədiyi halda götürüb yazırlar “İranın Şahı”. Nadiri nədə qınayırıq? Deyir Nadir o qədər zülmkar idi ki. Hətta rəiyyəti də orduya çağırırdı. Bu cümləni yazan adamın mən məntiqinə şübhə eləyirəm ki, normal adamdır. Hansı Şah rəiyyətin əlinə silah verir, əgər o zülmkardırsa? Demək ki, bu adam öz ədalətinə inanırdı. Əgər onları qul kimi görsəydi onların əlinə silah verməzdi. Məsələn qədim Romada qulların əlinə qətiyyən silah verilmirdi. Çünki üsyan edərdilər. Əgər Şah Abbas bu qədər farspərəst olubsa onda niyə bir çox nağıllarımızın başlığı “Şah Abbas Cənnət məkan” sözü ilə başlayır?
“Bu gün, bütün o türk olmayan dövlətlərin bayraqlarındakı aypara türklərdən gəlir”
Hər millətin siyasiləşməsində hansısa bir idealogiya rol oynayır. Bu bizdə də belə olub. Təbii ki, bu idealogiya müəyyən mənada dini baxışlarla bağlıdır. Baxın, biz hansı dinlərdən keçib gəlmişik. Bizdə tək Allahlıq olub. Bu da təbii ki, genetik yaddaşdan tək Tanrıçılıqdan gəlir. Fikir verin, biz xristianlığın hansı cərəyanını götürürük – monofizitliliyi. Yəni tək Allahı qəbul edən formasını. Sonradan ermənilər bu iddianı bizdən oğurladılar. Türk yalnız buna inanırdı. Maraqlı bir sujet var ki, Attila Qafqazdan keçəndə indiki Doğu Anadolu arasında qabağına haylar (ermənilər özlərinə hay deyir – red.) çıxır. Görürlərki Attilanın yanında xaç var, bizim o səkkiz guşəli xaçdan, elə bilirlər ki, bunlardandı. Attilaya incil verirlər. Attila bunu oxuyandan sonra deyir ki, “gözəl əsərdir. ancaq bir çatışmamazlığı var”. Soruşurlar “nədi”? Deyir “bu İsa dediyiniz adamı yazın ki, bu Tenqri Xanın oğludur”. Onda biz hamımız bu dini qəbul edərik. Ondan sonra da İslam möhkəmləndi və islama qarşı olan türklər birdən-birə İslamın əsas dayağına çevrildilər. Bu gün, bütün o türk olmayan dövlətlərin bayraqlarındakı aypara türklərdən gəlir. Bunu mən demirəm, bunu Bartold deyir. Belə bir məqaləsi var – “Ayparanın islam dininin simvoluna çevrilməsi haqqında”. Yəni, türklər müsəlman olmadığı dövrdə ayparanı bura gətirmişdilər və sonradan bu aypara İslamın simvoluna çevrildi. İstər xaç yürüşləri də daxil olmaqla bütün zamanlarda aypara islamın əsas simvolu kimi bayraqlarda yer alırdı. İsmayılın da bayrağının üstündə aypara var idi.
İndi filmlər də saxtalaşdırılır. Osmanlının bayrağında aypara göstərilir, amma bu belə deyil. Osmanlının bayrağı Əməvi, Abbasi xilafəti dövründə olan ağ-qara bayraqlar olub. Aypara, yaşıl rəng bu bizim bayraqdır – Azərbaycan türklərinin bayrağıdır. Səlcuqlar da ayparanın altında “İnna Fətəhnə” – biz fəth edəcəyik yazardılar. Təriqətçilər İsmayıl haqqında, çox şey deyə bilərlər. Amma belə bir söz var, “qızılı udsa da qara torpaqlar yenə öz qiymətini saxlar”. Bu nəsil ne edirsə etsin, bir 5 nəsil sonra yenə də bunları tapıb çıxaracaqlar. Dediyim kimi, bizim o genetik kodlarımız ki var, gəldik İslamı qəbul etdik, İslamı qəbul etsək də Türk inancını saxladıq və ondan sonra Sufilik yaratdıq. Sufilikdən süzüldü Hürufilik yarandı. Hürufilikdən süzüldü Qızılbaşlıq yarandı. Bu dövlət qızılbaşlıq fundamentində yaranıb.
- Türkiyənin prezidentinin gerbində 16 Türk imperiyasını göstərən ulduzlar var. Şah İsmayılın qurduğu dövləti o imperiyalardan saymırlar?
- Nəinki, Şah İsmayılı, nə Qaraqoyunlu, nə Ağqoyunlu deyilən Türk dövlətləri orda öz əksini tapmır.
- Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətləri daha feodal tipli dövlət deyil?
- O necə feodal dövlətdir ki, bir ucu Malatyada idi, bir ucu Amu-Dərya çayına çatırdı. Yenə Türkiyəli tarixçilərlə mübahisə edəndə deyirdilər, “Ağqoyunlu bəyliyi”. Deyirdim “ay bədbəxt insan bəyliyin ərazisi Malatyadan Amu-Dəryaya, Dərbəndən Kəngər körfəzinə qədər uzanmaz. Bəylik bilirsiz nədir? – Bəlli kiçik bir ərazi. Gəncə ətrafı kimi. Bu boyda bəylik olar? Bilirsiniz bu aşağılamadır. Burdan avtomatik bir sual yaranır – Necə olur ki, bu bəylik sənin qos-qoca Osmanlına Malatya döyüşündə diz çökdürdü? Ya sən qəbul etməlisən ki, sən pis gündə olan bir bəyliyə uduzmusan, ya da bunun bir imperiya olduğunu qəbul et. Bəyliyin ərazisinə rus çarı İvanın elçiləri gələrdi? Bəyliyin ərazisinə Qızıl Orda Xanından elçi gələrdi? Bəyliyin ərazisinə Venetsiyadan elçilər gələrdi? Axı niyə aşağlıyırsan mənim tariximi? Bizim Borçalıda gözəl deyim var, deyir “söymə nökər atama, söyərəm bəy atana”. Dərindən araşdıraq görək Türk geni kimdə çoxdur. 82 faiz bizdədir, 3 faiz Türkiyədə. Görək kimdir Türk? O, 3 faizi açsan ya ələvi çıxacaq ya azəri dediyi Türk toplumu çıxacaq.
- Bu dediyiniz faizləri necə araşdırmaq olur?
- Qapradılama deyilən sistem var antrapalogiyanın şah damarıdır.
“Daima burda hansısa sistem olub”
- Hər Türk dövlətinin bir-biri ilə əlaqəsi var. Məsələn Şah İsmayılın 1501-də qurduğu dövlət Teymurilər dövlətinin yıxılmasından dərhal sonra qurulur. Yaxud Səlcuqlu imperiyası Ərtuğrul Qazini bəylik olaraq indiki Anadolu ərazisini təyin edir və orda yenə bir dövlət qurulur…
- Burda bir fikir bildirmək istiyirəm: Kim kimin varisidi baxın. Türkün yayılma ərazilərinə baxaq: Anadolu, Orta Şərq, yəni bizim bugünkü torpaqlar, Azərbaycan və Mərkəzi Asiya. Daima burda hansısa sistem olub, Mərkəzi Asiyada Qaraxanlı dövləti, Azərbaycanda Səlcuqlu dövləti. Anadolu hələ Bizansın əlində idi, qalan hissəsi isə Azərbaycan dövlətinin tərkibində idi. Yəni Səlcuqlular tərəfindən idarə edilən, sonrakı mərhələdə böyük Səlcuqlu imperatorluğu böyük bir günəş kimi doğur, Qaraxanlıdan Malzagirtə qədər gəlir. Yəni indiki Türkiyənin mərkəzinə qədər. Yuxarıda yenə Dərbənd, aşağıda Kəngər körfəzi. Böyük Səlcuqlu imperatorluğu parçalanır, müxtəlif atabəyliklər yaranır. Yenə Azərbaycanda. İraq Səlcuqlu dövləti, faktiki indiki Azərbaycan Atabəyləri tərəfindən idarə olunub. Qoşun da, qoşun başçısı da, sultan da təbii ki, Səlcuqlu Atabəyləri idi. Rum Səlcuqlu tanı dediyimiz, bunlar qopmadı. Özü də separatizm nəticəsində qopub. Separatizm niyə baş verdi? – Süleyman Qutamış dediyimiz adam, hansı ki, Alp Arslanın əmisi idi, öz qardaşı oğluna qarşı qiyam qaldırdı, separatizm o cür yarandı. Sonra həmən Alp Arslan Süleyman Qutamışı həbs etdirdi. Mənbədə yazdırdı ki, “ömrünü qoyunun arxasında keçirtdi”. Yəni, get çobanlığını et. Sən dövlət qura bilməzsən. Anadolu Səlcuqluluları dediyimiz, Süleyman Qutamışın törəmələridir. Amma Azərbaycanda yaranan dövlət gör kimin törəməsidir?!
“Orta əsr Azərbaycan mənbələrində bir dənə də olsun Osmanlı sözünü tapa bilməzsiniz”
Sonrakı mərhələyə baxaq. Moğol istilasından sonra, böyük Türk dövlətləri yarananda Hindistan ərazisini yaddan çıxarırıq. İndi Hindistan dediyimiz ərazi 4-cü yüz ildən başlayaraq Türk ərazisidir. Əvvəlcə Ağhunlar, ondan sonra ayrı-ayrı xırda əmirliklər və Qəznəvilər Türk dövləti. Dehli sultanlığı, yəni birdən-birə Türkün yaşama arialı, Sibirdən Məmlüklərin simasında Misirə gedib çıxıb. Bəs sonra talehi nə oldu? – Səfəvi sülaləsi sanki Səlcuqlu sülaləsinin davamçısı kimi meydana çıxdı. İstər ərazi baxımından, istər varislik baxımından. Orta əsr Azərbaycan mənbələrində bir dənə də olsun Osmanlı sözünü tapa bilməzsiniz. “Rum diyarı”, “rum cocuqları”, “rumlular” deyilir ora, Türk deyilmir. “Türk” deyəndə biz nəzərdə tutuluruq. Ora “rumlu” deyilirdi. Bəlkə həqiqətən də belə idi. Niyə? – Çünki Türkiyənin millətçi təbəqəsində indi də “rumlu” sözü işlənir, “rum çocuqları” deyilir, Osmanlını indi də, xortlatmaq istəyənlər var. Sualım onlaradır; Osmanlını dirçəltməklə nəyə nail olmaq istəyirsiniz? – Osmanlı normal dövlət olsaydı yıxılmazdı. Atatürk də yeni dövlət qurmazdı. Atatürk Türkiyəni hansı əsaslarla qurdu? Milliyətçi əsaslarla. İsmayılı pisləyən “ağıllılar” nəzərdən qaçırıdırlar ki, Osmanlı olmasa idi bu gün doğu Anadolu Türkcə danışardı, Güneydoğu Anadolu Türkcə danışardı, İraq tamamilə Türkcə danışardı, Misir Türkcə danışardı. Niyə? – Çünki tarixdə ilk dəfə, adını rəsmi olaraq Türkiyə qoymuş dövlət Misir Məmlük sultanlığıdır. Biz onlara ” Misir Məmlük” sultanlığı deyirdik, onlar öz mənbələrində “Dövlət əl Türkiyə” yazırlar. Yəni Türk dövləti. Saray və əhali tamamilə Türkcə danışırdı. Osmanlı gəldi işğal etdi, nəticəsi nə oldu?
Yaxşı dedikləri kimi, Səfəvi dindən qışqarı idi, rafiz idi, qızılbaş idi hər nə idisə bütün dinlərdən qışqarı idi. Bəs “Misir Məmlük” sultanları ki, tamamilə sünni idilər. Nəyin ki, sünni idilər, üstəlik Monqol işğalı zamanı peyğəmbərin müqəddəs əmanətlərini Bağdatdan aparıb qoruyub saxlayan bunlar idi. Deməli sənin dərdin İslam deyil, Türklük deyil sənin dərdin başqadır. Dərdi də bəllidir.
“İstənilən sünnidən soruşmaq istəyirəm ki…”
Çox gözəl dediniz ki Teymuri dövləti çökərkən Səfəvilər mərkəzi Asiyada boşluq olmasına şərait yaratmadı. Ağır bir vəziyyətdə olduğu halda Babura da kömək etdi.
Hindistanda yenidən Dehli sultanlığının varisi kimi Baburlar meydana çıxdı. Hətta orta əsr minyaturu var ki, Babur İsmayılın əlini öpür. Biz bunları niyə demirik? Babur da ağıllı yoldaş idi, Osmanlıdan topları Alana qədər “Əliyən vəliyullah” deyirdi. Osmanlıdan topları aldıqdan sonra “Əliyən vəliyullah”-ı çıxartdı. Bu hərəkəti ilə bu iki Türk dövlətini lağa qoydu ki, bunun nə fərqi var? İstənilən sünnidən soruşmaq istəyirəm ki, “Əlinin peyğəmbərin varisi, əmisi oğlu olduğunu qəbul etməyən sünni varmı?”.
- Tez-tez iddia edirlər ki, Şah İsmayıl Fransa hökmdarı ilə, Qərblə əlaqə qurub…
- Fransaya kapitulyasiya verən, Fransızları Şərqə dadandıran Osmanlıdır. Niyə bunu görməyib, başqalarında qüsur axtarırlar? Sultan Səlim bütün Avropa ilə sülh müqaviləsi bağlayıb, əvvəlcə Səfəvilərin, sonra da Misir Məmlük sultanlığının üstünə yürüdü. Niyə bunu demirlər? Hələ çox gülməli bir şey iddia edirlər ki, Osmanlı dini dövlət deyildi, Səfəvilər dini dövlət idi. Osmanlı tamamilə teokratik dövlət idi, sultan həm də xəlifə idi. Hansı Səfəvi Şahı özünü xəlifə elan etib?
- Kərəm bəy siz Azərbaycanda antrapologiya ilə məşğul olan yeganə şəxssiniz…
- Bəli. Bu işlə məşğul olanların heç biri öz əcəli ilə ölməyib. Kimisi qəzaya salınıb, kimisi dəli olub.
- Öz əcəli ilə ölməyən antrapoloqlar kimlər idi?
- Yarkov nə vaxt ki, Sibir Türkləri ilə maraqlanırdı yaşıyırdı, elə ki onun “Gəncə Türkləri” əsəri çıxdı, üç ay çəkmədi şübhəli şəkildə öldü. Anserava nə qədər ki, ləzgiləri araşdırırdı, ona heç bir şey etmədilər. Ancaq “Naxçıvan Türkləri” əsəri çıxan kimi öldü. İkinci dünya müharibəsindən sonra Debeti gətirmişdilər ki, Qafqazda araşdırma aparsın. Bizdən də Muğamlinski iştirak edirdi. Az qala bütün briqadanı məhv eləmişdilər, Debet zorla qaçdı.
“Rəsmi tarixçilər deyirlər ki, Türklər bura gəlmədi, antropotolqlar deyir ki elə deyil”
- Bunun səbəbi nədir?
- Bilirsiniz antrapologiya ilə indiyə qədər yazılmış rəsmi tarix arasında uçurum var. O uçurum nədən ibarətdi? – Rəsmi tarixçilər deyirlər ki, Türklər bura gəlmədi, antropotolqlar deyir ki elə deyil. Antrapologiya sümük əsasında işləyir və o sümük materialları içində də, etnik kimliyi bildirən ən gözəl vasitə kəllə quruluşudur. Qəribəsi burasındadır ki, mezolit dövründən başlayaraq, erkən orta əsr dövrünə qədər əksəriyyət uzun başlıdır – Tərəkəmə başı deyək. Ensiz sifət, uzun baş. Yaxşı, erməni burda qədimdirsə niyə onun baş formasına burda rast gəlinmir? Gürcü burda qədimdirsə niyə onların baş formasına burda rast gəlinmir? Bununla bağlı Gürcüstanın dövlət xadimi olan İvana Cavaxaşvili gözəl bir şəkildə etiraf edir ki, “Əgər antropologiyaya müraciət etsək məlum olur ki, ermənilər və gürcülər bura sonradan gəlmədir”.
“Biri dedi ki, “Bizim kafamız böyle deyil”. Dedim “onu get nənəndən soruş” oğul ataya oxşayar”
Bir dəfə İstanbulda, konfransda mən çıxış edəndə biri yerdən dedi ki, “Bizim kafamız böyle deyil”. Dedim “onu get nənəndən soruş” oğul ataya oxşayar. Bilirsiniz antropologiya ilə nəyi məhv etmək olur? – Bizim Sibirdən gəlmək məsələmizi. Qəribəlik burasındadır ki, Neolitdən başlayan axından sonra, Azərbaycan ərazisindən çıxır, bir qol Xəzərin cənubu ilə hərəkət edir, bir qol isə Xəzərin şimalı ilə hərəkət edir və ordan keçir Sibir ərazisinə.
“Əgər türklər köçəridilərsə, niyə gürcü dilində, erməni dilində, slavyan dillərində əkinçilik alətlərinin hamısı türkçədir?”
Sonra Sibirdən dolx-kefal kəllə quruluşlu insanlar tapılır. İnsanlar təəcüblənirlər, amma burda qeyri-adi heçnə yoxdur. Buzlar əridikcə insanlar günəşin ardınca gedirlər. Adamlar getdilər Sibirə, çinlilər bunların arasında nifaq toxumu səpdi, Hun İmperatorluğu yarandı, sonra həmin qardaşlar qayıtdılar geri. Burda təəccüblü nə var ki? Onların böyük bir qismi burda qaldı. Eradan əvvəl 19-cu əsrə aid olan Parsopol yazılarında bunların adları keçir. Niyə məhz elə bura qayıtdılar? Deməli vaxtı ilə burdan getmişdilər ki, bura da qayıtdılar. Geri qayıdanda da, burda öz doğmalarını gördülər. Burda yad adam yox idi. Əkinçiliklə maldarlıq kompleksi bizdə paralel gedib. Biz ancaq maldar olmamışıq. Çünki maldar olan xalq “Aranda tutdan, dağda quruddan” kimi atalar sözü yarada bilməzdi. Əgər türklər köçəridilərsə, niyə gürcü dilində, erməni dilində, slavyan dillərində əkinçilik alətlərinin hamısı türkçədi? Məsələn biz televizoru götürmüşük, yəni bizim ixtira deyil, ona görədə biz ona televizor deyirik. İndi buda əgər kənd təsərrüfatı alətinin adını mənim dilimdə deyirsə deməli o məndən götürülüb. Gürcülər lap gözəl etiraf edirlər. Ağır kotana “qaraqutani” deyirlər, yəni “qara kotan”. Dalına bir dənə “i” tulladı vəssalam. Türkə həmişə yaylaq lazımdır. Adi bir misal gətirim; bizim kəndimiz balaca bir kənddir. Hər yay yaylağa çıxmaq üçün 42 kilometr yol gedirlər, düz Ermənistanın sərhədlərinə. İndi fikirləşin ki, əgər balaca bir kənd 42 kilometr yol gedirsə 1 milyonluq Hun ordusu nə qədər yol getməlidir ki, ona yaylaq çatsın?
- Yəqin ki, antropoloq olaraq şəhərdə gəzəndə türk olmayanları görürsüz? Məsələn, faiz ilə götürsək nə qədər erməni var?
- Mən hər gün metroda o asteroid irqindən olan 3-4 nəfər görməyin üstündə bir gün infarkt keçirəcəm. Dövlətimiz sağ olsun sui-qəsd kimi şeylərdən məni qoruyur, amma infarktdan qoruya bilməyəcək. Baxırsan ki, istər çənə quruluşundan, istər burun quruluşundan, istər kəllə quruluşundan adam təmiz haydı. Amma yaxınlaşıb pasportuna baxsan ya Təranə olacaq, ya da onun kimi bir şey. Hər stansiyada 2-3 dənəsini görürəm. Bəzən ehtiyat edirəm, çantasına baxıb eləyirəm.
Bir də insanın özünü dərk etməsi var. Məsələn, Türkiyə bunun ən gözəl nümunəsidir. Adamın bəlkə də əcdadı türk deyil. Osmanlı cocuğudur. Arnavutlu ola bilər, serb ola bilər. İndi adam özünü türk kimi qəbul edibsə, burda artıq xarici görünüş rol oynamır. Amma Qafqazda bu rol oynayır.
- Ümumiyyətlə antropologiya mənəvi psixolojiyə təsir edir?
- Biz fiziki antropologiyadan danışdıq. Antropologiyanın növləri var. Dini antropologiya, sosial antropologiya, siyasi antropologiya, iqtisadi antropologiya və s. Bunların hamısı artıq 3 ildir ki, Bakı Dövlət Universitetində açılmış antropologiya bölümündə tədris olunur. Biz ora 15 uşaqdan çox götürmürük.
- Bəs buna nə ehtiyac yaratdı?
- Dünya buna doğru gedir. Məsələn Gürcüstanda və Ermənistanda belə bir fakultə yoxdur. Yəqin mütəxəssisləri yoxdur.
“Əgər şahzadə qeyri türk qızından doğulardısa…”
- Bəs bu bölgədə etnik konfliktlərin kökündə nə dayanır?
- Məsələn; Gürcüstan Rusiyanın tərkibində olub sonradan SSRİ-in tərkibinə qatıldı. Onların tarixlərini saxtalaşdırıblar və türkü qatı düşmən kimi göstəriblər. Amma indi artıq özləri də həqiqəti görürlər. Gürcülərin ən nifrət etdiyi Səfəvi hökmdarı Şah Abbasdır. Oturduq söhbət etdik adamlarla. Dedim, deyirsiniz ki, Abbas qanımızı içib. Axı Abbas sizə nə edib? Osmanlı kimi məcburi dininizi dəyişdirməyib ki? – Yox. Kilsənizi qoruyub? – Hə. Özünüzü qoruyub? Duruxur. Deyirəm sübut edin. Osmanlı sizi qırmasın deyə adam sizi Fereydana, indiki İran İslam Respublikasının mərkəzinin, ən gözəl yerlərinə köçürdü ki, Osmanlının ayağının altında qalıb qırılmayasınız. Özüdə Şah Abbasın həyat yoldaşlarından iki sevimli cariyəsi gürcü qızı olub. Şah İsmayıldan sonrakı törəmələrin qanında gürcü qanı var. Ancaq Səfəvinin bir üstün cəhəti var idi: Əgər şahzadə qeyri türk qızından doğulardısa, ona anasının südünü verməyə qoymurdular. Hökmən ona bir türk qızı tapardılar ki, süd versin. Ərdəbildə saz yox idi, necə oldu ki, İsmayıl saz məclisləri qurmağı öryəndi? Çünki, ona süd verən qadın Borçalıdan idi. İsmayılın öz anası xristiyan idi. Bizim Dəspinə xatun dediyimiz Teodoradan Aləmşah bəyim oldu. Hansı ki, əsl adı Marta idi. İsmayılı dünyaya gətirəndən sonra, İsmayıla onun südünü verməyə qoymadılar. İsmayılın da beşiyinin üstündə həmişə saz çalırdılar, İsmayıl da onu götürdü. Ona görə həmişə döyüşdən əvvəl 7 aşıq cəngi-avaz çalardı, ondan sonra ordu gedərdi. İndi biz himn axtarırıq. Himn cəngi, ondan gözəl himn var?
- Kərəm bəy siyasilərin antropologiyasına diqqət yetirmisiz?
- Mən onların antropologiyasından çox, danışdıqları sözlərə fikir verirəm ki, kimə qulluq edirlər? Başıma çox qəribə bir hadisə gəlmişdi. Keçmiş illərdə “Azərbaycan Türk hökmdarları” deyə təqvim buraxdıq. Orda da bir xəritə vermişdik Malatyadan Amu-Dəryaya qədər, Dərbənddən Kəngər körfəzinə qədər. Bununla əlaqədar demişdilər ki, bunlar kimdirsə İrana işləyir. Sonra baxmışdılar ki, İraqın bir hissəsi də burdadır və Kəngər körfəzi yazılıb, Fars körfəzi yazılmayıb. Ondan sonra dedilər yəqin Türkiyəyə işləyir, gördülər ki, Malatyadı, Ərzincandı, Qarsdı, Ərdahandı bu dövlətin içində olub. Böyük bir sual işarəsi yarandı, bu adam hara işləyir? Həmən yoldaşa xatırlatdım ki, bəlkə mən Azərbaycana işləyirəm, bu ağlına gəlməyib? – Dedi yox. Belə olmaz, hökmən Azərbaycan ziyalısının başı hansısa dövlətin qoltuğunda olmalıdır ki, burdan pis iyi duysun?
“Ağladığım yeganə yer Dərbənd olub”
- Mətbuatda Borçalı ilə bağlı oxuyuruq ki, toponimlər dəyişdirilir və s. Gerçəkdən, belə proseslər gedir Gürcüstanda?
- O proses bu aralar dayanıb. Mənim dərdim təkcə Borçalı dərdi deyil. Mən Borçalıdan ayrılanda o qədər qüssəm olmur, amma, tərk edərkən ağladığım yeganə yer Dərbənd olub. Mən kişinin ağlamağını sevmirəm, xoşlamıram, amma Dərbənddən çıxanda istər istəməz adam ürəkdən bir ağrı hiss edir. Gözümdən iki damcı düşdü. Orda mənə dedilər “sən Əfqanıstan veteranısan, ağlayırsan?” dedim “nə olsun ürək daşdan deyil ki”.
- Yəqin ki, Murad Acının Dərbəndlə bağlı yazdıqlarını oxumusunuz. Müqəddəs Georgi yəni bizim Xızır peyğəmbərin orada dəfn edildiyini yazır. Bu barədə fikirləriniz maraqlı olar.
- Yox əslində o qəbr Beyləqandadır.
- Azərbaycan ərazisində olan qədim dövlətlərin Türklüyə bağlılığını necə izah edirsiniz?
- Bizim mənsub olduğumuz birbaşa Oğuz elidir, indiyə kimi buna Kaspian irqi deyirdilər. Buna qarşı üç il mübarizə apardım və nəhayət bugünkü terminologiyaya “Oğuz eli” sözü gəldi. Bu irqin ən bariz nümunəsi Quti Çarının heykəlidir. Bununla bağlı Türkmənistanda çıxan məqaləm var idi. Qəribə olan budur ki, onun görünüşü Türkmən görünüşüdür. O, məqalədə Türkmənlərə bizim eyni irqdən olmağımızla bağlı toxunmuşdum. Türkmənlərlə azərbaycanlı türklərin tipi eynidir. Eyni tipə aidik amma bu tipin vətəni Qobustandır, onlar da bununla razılaşmışdı. Bu həqiqətdir o kəllə quruluşunu dəyişmək mümkün deyil. İndi ermənilər hansı fırıldağa əl atıblar? – Hara qranit yataqları ilə zəngindirsə orda başda yastılaşma getdiyini iddia edirlər. Yaxşı bu adam gedib başını qranitə diriyib ki, başı yastılansın? Sonra bir ara da iddia etdilər ki, beşik insanın başını yastılaşdırır. Türklərdə “yəhərlik” sümüyü deyilən sümük var onu yastılaşdırmaq mümkün deyil.
- Makiavellinin bir fikir var idi, “öz xalqını tanımayan hömkdar ola bilməz”. Azərbaycanda öz xalqını həqiqətən tanıyan, onun gerçəklərini yazan nə qədər araşdırmaçı var?
- Çox təəssüf ki, etnoqrafiya deyəndə “inək belə sağılır”, “camış belə qaşınır” kimi başa düşürlər. Bu yanlışdır həm də kökündən yanlışdır. Çünki, etnoqrafiya üç bölümdən ibarətdir. Birinci bölüm: Etnik tarix və etnogenizm; ikinci bölüm: Maddi mədəniyyət; üçüncü bölüm: Mənəvi mədəniyyət. Bizdə mənəvi mədəniyyəti bir az dəyişib folklor ediblər, maddi mədəniyyəti şişirdiblər. “İtə belə yal verilir”, “inəyi belə sağırlar”, “qoyunu belə qırxırlar” bu etnoqrafia deyil axı. Etnoqrafiyanın “a” hərfi etnik tarix və etnogenizmdir. İndi Azərbaycandan çap edilən kitablara baxın – qalın-qalın “Azərbaycan etnoqrafiyası”. Fikir vermisiz o kitablara? Etnogenizm haqqında cəmi altı səhifədir. Halbu ki, bu kitabı yazan birinci etnogenizmi bilməlidir. Buna görə tarixi günahlandırırlar ki, tarix edəcək bunu. Bəlkə də rus dövründə, Sovet dövründə qəsdən belə ediblər. Mənəvi mədəniyyət hissəsini folkorçuların üzərinə yükləyirlər ki, gedin aşıq yaradıcılığını, bayatıları araşdırın. Özləri keçib maddi mədəniyyətə. Maddi mədəniyyət tarixin ayrıca bölməsidir, mənim buna ehdiyacım yoxdur. Etnoqrafiya böyük elmdir, bunu puç etmək olmaz. Bir ABŞ senetoru demişdi ki, hardasa hökmranlıq etmək üçün min əsgərin yerinə bir etnoqraf yetişdir.
“Mən bayrağımı əsgərimin qaldırmasını istəyirəm “manıs”ın yox”
- Yəni bütün bunlar formalaşdırılmayıb?
- Hal-hazırda Azərbaycanda yaxşı dialektologiya lüğəti yoxdur. Çox yaxşı etnik dialektologiya lüğəti hazırlamaq olar. Dünən çox qəribə bir halla rastlaşdım. Borçalıya bitişik olan Qazaxda Xıdırnəbi bayramı yoxdur, amma Zəngibasarda, Naxçıvanda Xıdırnəbi bayramı var. Şamaxıda Xıdırzində dağı var, bu nə iləsə bağlıdır. Hansı etnosla bağlıdır ki, bu yerlərin müxtəlif bölgələrinə ötürüb? Hansı gürcü qurucu David haqqında ağzını açıb pis söz deyə bilər? Baxmayaraq ki, həmin adam abxazdır, gürcü deyil. Amma biz Şah İsmayılı məsxərəyə qoyuruq. Müqəddəs dəyərləri olmayan bir millət indiki dünyada varlığını davam etdirə bilməz. Müqəddəs dəyəri yarım gün çıxıb televiziyada oxuyan, ona “balet” edən millətdən millət ola bilməz, generalı ilə yox, aktyoru ilə fəxr edən millət millət ola bilməz. Mən bayrağımı əsgərimin qaldırmasını istəyirəm “manıs”ın yox. Mənim bayrağımı “manıs” qaldıracaqsa mən ona nə deyim?.
“Hər il 20 yanvarda Dərbənd məscidində, Şah Abbas məscidində ehsan verilir”
Biz Azərbaycan ifadəsini düz işlətmirik. Azərbaycan Respublikası, Azərbaycan demək deyil. Biz formalaşmamışıq. Azərbaycan Respublikası, Azərbaycanın bir parçasıdır. Azərbaycan başlayır Hələbdən, Laskiyadan, Kərkükdən, Qəndahardan, Xorasandan, Təbrizdən, Urmudan. Azərbaycan Respublikasının bir məscidini deyin ki, 20 yanvarda ehsan versin. Amma hər il 20 yanvarda Dərbənd məscidində, Şah Abbas məscidində ehsan verilir. Azərbaycan oradır nə yapışmışıq bu Respublikadan? Milli mədəni dəyərlərim harda yaşıyırsa Azərbaycan oradır. Son vaxtlarda Avropaya tərəf getdikcə bizim qonaqpərvərlik də ölür. Əvvəl kəndə adam girəndə onu evə qonaq aparmaq üçün kənddə dava düşərdi, indi adam kəndin ortasında sürünsün bir adam ona su da təklif etməyəcək. Baxın indicə sizin yanınıza gələndə də gecikdim. Üç əsgər dayanıb, yanlarında da metro kartları yox idi. Qırx adam dayanıb, biri də demir ki gəlin keçin. Onlar əsgərdir sizi qoruyur, sən onu gözünün üstündə saxlamalısan o boynunu bükməməlidir. Millət onda millət olur. Amma dizindən iki qarış yuxarı geyinmiş müğənni görəndə təzim edirik.
- Bütün bunları dəyişmək üçün nə lazımdır?
- Özümüzdən başlamağımız lazımdır. Özümüzlə sözümüz nə vaxt ki üst-üstə düşəcək o zaman millət olacağıq. Özümüz ayrı, sözümüz başqa olanda, dözümümüz də qalmayacaq. Bu millət dözümlü olub ki, özü ilə sözü bir olub.
“Mən dünyaya məzhəblə yox, Türk olaraq doğuldum”
- Hər toplumun müqəddəs saydığı, torpağından çıxmış, istinad etdiyi bir şəxsiyyət var. Sizcə biz kimə istinad etməliyik, kimi örnək almalıyıq?
- Bizdə o sistem dəyişməyib. Türkün törəsi bizdə daha çox saxlanılıb. Bizdə hökmdar seçmə qurultayı da olub, Ərzincan qurultayında İsmayılı Şah elan etdilər. Muğam qurultayı olub birincisində Nadir Şah seçildi, ikincisində Şah Qacar. Bizdə o sistem olub. Hər bəylərbəyliyinin bir mahalı var idi, mahallar daha alt qola, onlar da kəndlərə bölünürdü. Hər bölgədən bir nəfər nümayəndə yığılırdı hardasa, o da eləyirdi iki min iki yüz adam, və açıq səsvermə ilə hökmdar seçilirdi. Bundan böyük demokratiya var mı? Seçildikdən sonra Lamada çıxardı sözünü deyərdi, xeyir duasını verərdi. Bu baxımdan niyə mən Nadirə Şah deməyim? – Yeganə adamdır ki, sünni-şiə söhbətini yığışdırıb. İsmayıla niyə deməyim ki, “Şah babamdır”? – Mən özüm də sünni sayılıram, amma bu adam mənim hökmdarımdır. Mən dünyaya məzhəblə yox, Türk olaraq doğuldum. Məzhəb sonradan olan seçimdi və Allaha gedən yolda mənə məzhəb lazım deyil. Mən özüm Tanrımı tanıyaram və yeganə din İslam dinidir ki, Tanrı ilə bəndə arasında vasitəçi olmur. Bizim Tanrı ilə münasibətimiz vasitəsiz, şeyxsiz, mollasız, axundsuz olur. Səməd Vurğun deyir “Mənası var mı təriqətin? Aç qapını sən həqiqətin. Nə olar bir işıq ver bizə, bizim kor yaranmış gözlərimizə”. 21-ci əsrdə məzhəbçilik etmək ayıbdır, başqaları göyə peyk çıxardır, amma İsmayılın nəvələri məzhəbçilik edir.
02.07.2013
