ORTAQ TÜRK TARİXİ
GÖNDEREN : YALQUZAQ.COM
Xronoloji gerçäk tarix – 1
Adil İrşadoğlu (Ăliyev)
Azärbaycan Respublikası 1988-ci ildä Ermänistan täräfindän täcavüzä märuz qalmış, torpaqları işğal olunmuşdur. Täcavüz näticäsindä Azärbaycan ärazisinin 20 faizi zäbt edilmişdir. Bu müharibädä 20.000-dän artıq adam hälak olmuş, 50.000-dän çox insan yaralanmış, 5000 näfärä qädär adam äsir, girov götürülmüş, yaxud itkin düşmüşdür. Bir milyon yüz mindän artıq azärbaycanlı öz yaşayış yerlärindän zorla çıxarılmışdır.
Müharibä Azärbaycan iqtisadiyyatına real hesablanması mümkün olmayan zärär yetirmişdir. Bu müharibä geosiyasi anlamda birmänalı däyärländirilmir. Dünyanın aparıcı dövlätläri, beynälxalq täşkilatlar bu müharibäni münaqişä kimi täqdim edäräk onu Cänubi Böhran Qövsü deyilän münaqişälär qrupuna daxil etmişlär. Mälumat üçün bildiririk ki, bu qrupa hämçinin Äfqanıstan, Tacikistan, Rus-Çeçen, Gürcü-Abxaz, Gürcü-Osetin, Osetin-İnquş, Krım-Dnestryanı, Balkan münaqişäläri dä daxil edilmişdir.
Ermänistan-Azärbaycan münaqişäsi bir sıra dövlätlärin, o cümlädän ABŞ, Rusiya, Türkiyä, İranın maraqlarına birbaşa toxunur. Bu dövlätlär isä daim regionda täsir vä enerji daşıyıcıları mänbäläri vä marşrutları üzärindä näzarät uğrunda mübarizä aparırlar. BMT Tählükäsizlik Şurasının bu münaqişä ilä bağlı 4 qätnamäsi yerinä yetirilmämiş qalır. Näticädä Azärbaycan çox müräkkäb şäraitdä müttäfiqlär vä kifayät qädär täsirli xarici dästäkdän mährum olduğu bir zamanda mübarizä aparmaq mäcburiyyätindädir. Lakin bu müharibä Azärbaycan üçün ädalätli müharibädir.
Bu yazıda Ermänistan-Azärbaycan müharibäsi, härbi ämäliyyatların gedişi märhälälär üzrä izlänilir.
Birinci märhälä : Başlanğıc (fevral 1988 – yanvar 1990 - ci illär)
Azärbaycanlılarla ermänilär arasında ilk toqquşmalar 1988-ci ilin fevral ayında Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayäti rähbärlärinin Azärbaycanın tärkibindän çıxmaqla bağlı cähdlärindän sonra baş verdi: Ermänistanın emissarları Dağlıq Qarabağda iğtişaşlar törätmäklä täcavüz üçün şärait hazırlayırdılar. Därhal bir sıra yerlärdä, o cümlädän Xankändindä, Äskäranda, Sumqayıtda insan täläfatı ilä näticälänän iri miqyaslı iğtişaşlar törädildi. Münaqişänin qarşısının alınması mäqsädi ilä regiona SSRİ DİN-in älavä qüvväläri göndärildi. 1988-ci il fevralın sonu üçün Azärbaycan vä Ermänistan ärazilärindä daxili qoşunların sayı 13 min näfärä çatdırıldı.
Fevral hadisälärindän sonra Ermänistanda ilk härbiläşdirilmiş dästälär yaradıldı. Onlar “Qarabağ” komitäsinin rähbärliyinä tabe idilär. Mitinqlärin genişländiyi dövrdä (aprel-iyul, 1988) bu dästälär täşkilati strukturlarını formalaşdırdı, şäxsi heyäti komplektläşdirdi, hämçinin ovçu vä döyüş silahları ilä tämin olundular. Bu qruplarla eyni vaxtda Ermänistanın känd rayonlarında özünümüdafiä dästäläri yaradıldı. Hämçinin cinayätkar ünsürlärdän ibarät quldur dästäläri dä yaradıldı. Hämin ilin yay-payız ayları ärzindä bu härbiläşdirilmiş dästälär millätçi häräkatın liderlärinin näzaräti altına keçdi.
1988-ci ilin payızında Dağlıq Qarabağda növbäti toqquşmalar väziyyäti käskin şäkildä pisläşdirdi. Noyabrın sonu, dekabrın ävvälindä Ermänistanın silahlı qruplaşmaları ilk iri miqyaslı härbi ämäliyyat keçirmäklä 200 mindän artıq azärbaycanlını Ermänistandan çıxardı. Bu, Azärbaycanda sabitliyi käskin şäkildä pozdu, bir sıra şähärlärdä etiraz aksiyaları keçirildi. Sovet rähbärliyinin situasiyanı nizama salmaq cähdläri näticä vermädi. 1989-cu ilin yanvar ayından Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayäti faktiki olaraq Azärbaycanın inzibati näzarätindän çıxarıldı.
1988-ci ilin qışında Dağlıq Qarabağda härbi ämäliyyatların genişländirilmäsi üçün hazırlıq işlärinä başlanıldı. Dağlıq Qarabağın ucqar dağ ärazilärindä silahlı qruplaşmalar üçün bazalar yaradılırdı. Ermänistandan gizli yolla silah vä sursat Dağlıq Qarabağa ötürülürdü. 1988-ci ilin yayında Ermänistanın silahlı dästäläri Dağlıq Qarabağdan azärbaycanlıları sıxışdırıb çıxarmağa başladılar, onlar ayrı-ayrı vätändaşları öldürmäklä kifayätlänmir, böyük yaşayış mäntäqälärinä hücumlar täşkil edirdilär. Bu ämäliyyatların gedişindä ermänilär avtomat silahlardan, payızdan etibarän isä doluvuran toplardan (KS-19 topları) vä “Alazan” raketlärindän, kiçik çaplı minaatanlardan istifadä edirdilär.
SSRİ DİN-in daxili qoşunları (xüsusi täyinatlı hissälär, älahiddä operativ polklar, milis batalyonları, DİN mäktäbinin kursantları – cämi 15 min näfär) onların üzärinä qoyulmuş väzifänin öhdäsindän gälä bilmädilär. Bununla da az vaxt ärzindä separatçı häräkatın qarşısının alınması imkanı äldän buraxıldı. Azärbaycan rähbärliyi Ermänistandan färqli olaraq hadisälärä läng reaksiya verdi, bu isä ölkädä müxalifät qüvvälärinin täşäbbüsü öz älinä almasına gätirib çıxardı.
1988-ci ilin avqustundan etibarän Azärbaycan Xalq Cäbhäsi täräfindän könüllü dästälär yaradılır vä münaqişä zonasına göndärilirdi. Qarabağın azärbaycanlılar yaşayan mäntäqälärindä dä özünümüdafiä dästäläri yaradılır vä müdafiä qurğuları tikilirdi. Azärbaycanlılar ermänilärdän färqli olaraq silah vä sursat cähätdän çox çätinlik çäkirdilär. Avqust ayından başlayaraq Azärbaycan Xalq Cäbhäsinin ayrı-ayrı qrupları Ermänistana gedän näqliyyat vä enerji älaqälärinin dayandırılmasına çalışırdılar.
1990-cı ilin yanvarında Ermänistan täräfi Azärbaycanın Goranboy rayonunda yaşayış mäntäqälärini havadan atäşä tutmaq üçün ilk däfä Mİ-8 mülki vertalyotlarından istifadä etdi. Yanvarın 11-dä Goranboy rayonunda Xalq Cäbhäsinin yaratdığı silahlı dästälärlä SSRİ Daxili Qoşunlarının Xüsusi Täyinatlı dästäläri arasında toqquşma halları baş verdi. Yanvarın 15-dä Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayätindä vä 10-a yaxın rayonda fövqäladä väziyyät rejimi tätbiq olundu, buraya älavä qüvvälär göndärildi. Eyni vaxtda särhädin Naxçıvan sahäsindä Azärbaycan vä Ermänistan silahlı qruplaşmalarının intensiv toqquşmaları baş verdi.
Qarabağ vä Naxçıvanda härbi ämäliyyatların gedişi Azärbaycanda siyasi böhranın käskinläşmäsi ilä müşahidä olunurdu. Müxalifätlä qarşıdurma näticäsindä respublika iflic väziyyätinä düşdü. Bir sıra cänub rayonlarında (Länkäran, Cälilabad) AXC-nin härbiläşdirilmiş qrupları yerli hakimiyyäti näzarätä götürdülär. Respublikanın böyük şähärlärindä AXC-nin iştirakı ilä yaradılmış Müdafiä Şurası dästälär täşkil edäräk Qarabağa göndärdi. Bu dästälärin silahlandırılması üçün Sovet Ordusunun härbi hissälärinä hücumlar täşkil edilirdi. İranla särhäddä baş verän hadisälär näticäsindä 200 kilometrlik sahädä särhädlär açıldı. Respublikanın paytaxtında kütlävi mitinqlär keçirilir, dövlät müässisälärinin, härbi hissälärinin fäaliyyäti iflic väziyyätinä salınırdı. SSRİ rähbäri M.Qorboçov Azärbaycanda şäraiti näzarät altına almaq mäqsädi ilä iri miqyaslı härbi ämäliyyat keçirmäk qärarına gäldi. 1990-cı il yanvarın 16-dan 19-na qädär Bakı ätrafında 50.000 näfärdän ibarät härbi birläşmälär yerläşdirildi. Bu härbi qruplaşma Zaqafqaziyadan, Moskvadan, Leninqraddan gätirilmiş härbiçilärdän, o cümlädän 295 saylı motoatıcı diviziyadan, 76, 104, 106 saylı hava desant diviziyalarının 3 alayı, Xüsusi Täyinatlı 22-ci briqadadan, Qara Däniz Donanmasının 882 saylı däniz piyada batalyonundan, Daxili Qoşunların bir neçä operativ qruplarından, Xäzär Donanmasının hissälärindän, “Alfa” xüsusi täyinatlı qrupundan vä digär härbi hissälärdän täşkil olunmuşdu. Bakı Qarnizonunun bütün härbi hissälärindä vä bölmälärindä Azärbaycan millätindän olan zabitlär, gizir vä digär härbi qulluqçular täcrid edilmişdi. Tabel silahının inventarlaşması bähanäsi ilä respublika DİN vä Milli Tählükäsizlik Komitäsinin bütün ämäkdaşlarının silahları alınmışdı.
Yanvarın 19-dan 20-nä keçän gecä qoşunlar şähärä yeridildi. Qoşunların müdaxiläsi geniş miqyasda iri çaplı silahlardan istifadä olunması ilä müşaiyät olunurdu. Sovet Ordusu şähärä girärkän vä ondan sonrakı bir neçä gün ärzindä 29 näfär itirdi vä 98 näfär yaralı verdi. Sovet ordusunun dinc ähaliyä atäş açması näticäsindä 131 näfär öldürüldü, 1000-dän artıq adam yaralandı. Respublikanın bir sıra rayonlarında bu ämäliyyatlar fevralın sonuna qädär aparıldı. Yaranmış väziyyätlä älaqädar olaraq AXC-nin härbiläşdirilmiş qrupları qismän buraxıldı, bäziläri isä qeyri leqal väziyyätä keçdi.
Ardı var...
Mänbä: Arxiv sänädläri, qäzet, jurnal materialları, televiziya, radio verilişläri vä şäxsi müşahidälärim. İlk däfä “Azad Qarabağ”qäzetindä çap edilib: 09.02.2006. N-01.
VÄTÄNİ SEVMÄK İMANDANDIR ! İMANLI OLAQ ! VÄTÄNİ SEVÄK !
GÖNDEREN : YALQUZAQ.COM
Xronoloji gerçäk tarix – 1
Adil İrşadoğlu (Ăliyev)
Azärbaycan Respublikası 1988-ci ildä Ermänistan täräfindän täcavüzä märuz qalmış, torpaqları işğal olunmuşdur. Täcavüz näticäsindä Azärbaycan ärazisinin 20 faizi zäbt edilmişdir. Bu müharibädä 20.000-dän artıq adam hälak olmuş, 50.000-dän çox insan yaralanmış, 5000 näfärä qädär adam äsir, girov götürülmüş, yaxud itkin düşmüşdür. Bir milyon yüz mindän artıq azärbaycanlı öz yaşayış yerlärindän zorla çıxarılmışdır.
Müharibä Azärbaycan iqtisadiyyatına real hesablanması mümkün olmayan zärär yetirmişdir. Bu müharibä geosiyasi anlamda birmänalı däyärländirilmir. Dünyanın aparıcı dövlätläri, beynälxalq täşkilatlar bu müharibäni münaqişä kimi täqdim edäräk onu Cänubi Böhran Qövsü deyilän münaqişälär qrupuna daxil etmişlär. Mälumat üçün bildiririk ki, bu qrupa hämçinin Äfqanıstan, Tacikistan, Rus-Çeçen, Gürcü-Abxaz, Gürcü-Osetin, Osetin-İnquş, Krım-Dnestryanı, Balkan münaqişäläri dä daxil edilmişdir.
Ermänistan-Azärbaycan münaqişäsi bir sıra dövlätlärin, o cümlädän ABŞ, Rusiya, Türkiyä, İranın maraqlarına birbaşa toxunur. Bu dövlätlär isä daim regionda täsir vä enerji daşıyıcıları mänbäläri vä marşrutları üzärindä näzarät uğrunda mübarizä aparırlar. BMT Tählükäsizlik Şurasının bu münaqişä ilä bağlı 4 qätnamäsi yerinä yetirilmämiş qalır. Näticädä Azärbaycan çox müräkkäb şäraitdä müttäfiqlär vä kifayät qädär täsirli xarici dästäkdän mährum olduğu bir zamanda mübarizä aparmaq mäcburiyyätindädir. Lakin bu müharibä Azärbaycan üçün ädalätli müharibädir.
Bu yazıda Ermänistan-Azärbaycan müharibäsi, härbi ämäliyyatların gedişi märhälälär üzrä izlänilir.
Birinci märhälä : Başlanğıc (fevral 1988 – yanvar 1990 - ci illär)
Azärbaycanlılarla ermänilär arasında ilk toqquşmalar 1988-ci ilin fevral ayında Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayäti rähbärlärinin Azärbaycanın tärkibindän çıxmaqla bağlı cähdlärindän sonra baş verdi: Ermänistanın emissarları Dağlıq Qarabağda iğtişaşlar törätmäklä täcavüz üçün şärait hazırlayırdılar. Därhal bir sıra yerlärdä, o cümlädän Xankändindä, Äskäranda, Sumqayıtda insan täläfatı ilä näticälänän iri miqyaslı iğtişaşlar törädildi. Münaqişänin qarşısının alınması mäqsädi ilä regiona SSRİ DİN-in älavä qüvväläri göndärildi. 1988-ci il fevralın sonu üçün Azärbaycan vä Ermänistan ärazilärindä daxili qoşunların sayı 13 min näfärä çatdırıldı.
Fevral hadisälärindän sonra Ermänistanda ilk härbiläşdirilmiş dästälär yaradıldı. Onlar “Qarabağ” komitäsinin rähbärliyinä tabe idilär. Mitinqlärin genişländiyi dövrdä (aprel-iyul, 1988) bu dästälär täşkilati strukturlarını formalaşdırdı, şäxsi heyäti komplektläşdirdi, hämçinin ovçu vä döyüş silahları ilä tämin olundular. Bu qruplarla eyni vaxtda Ermänistanın känd rayonlarında özünümüdafiä dästäläri yaradıldı. Hämçinin cinayätkar ünsürlärdän ibarät quldur dästäläri dä yaradıldı. Hämin ilin yay-payız ayları ärzindä bu härbiläşdirilmiş dästälär millätçi häräkatın liderlärinin näzaräti altına keçdi.
1988-ci ilin payızında Dağlıq Qarabağda növbäti toqquşmalar väziyyäti käskin şäkildä pisläşdirdi. Noyabrın sonu, dekabrın ävvälindä Ermänistanın silahlı qruplaşmaları ilk iri miqyaslı härbi ämäliyyat keçirmäklä 200 mindän artıq azärbaycanlını Ermänistandan çıxardı. Bu, Azärbaycanda sabitliyi käskin şäkildä pozdu, bir sıra şähärlärdä etiraz aksiyaları keçirildi. Sovet rähbärliyinin situasiyanı nizama salmaq cähdläri näticä vermädi. 1989-cu ilin yanvar ayından Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayäti faktiki olaraq Azärbaycanın inzibati näzarätindän çıxarıldı.
1988-ci ilin qışında Dağlıq Qarabağda härbi ämäliyyatların genişländirilmäsi üçün hazırlıq işlärinä başlanıldı. Dağlıq Qarabağın ucqar dağ ärazilärindä silahlı qruplaşmalar üçün bazalar yaradılırdı. Ermänistandan gizli yolla silah vä sursat Dağlıq Qarabağa ötürülürdü. 1988-ci ilin yayında Ermänistanın silahlı dästäläri Dağlıq Qarabağdan azärbaycanlıları sıxışdırıb çıxarmağa başladılar, onlar ayrı-ayrı vätändaşları öldürmäklä kifayätlänmir, böyük yaşayış mäntäqälärinä hücumlar täşkil edirdilär. Bu ämäliyyatların gedişindä ermänilär avtomat silahlardan, payızdan etibarän isä doluvuran toplardan (KS-19 topları) vä “Alazan” raketlärindän, kiçik çaplı minaatanlardan istifadä edirdilär.
SSRİ DİN-in daxili qoşunları (xüsusi täyinatlı hissälär, älahiddä operativ polklar, milis batalyonları, DİN mäktäbinin kursantları – cämi 15 min näfär) onların üzärinä qoyulmuş väzifänin öhdäsindän gälä bilmädilär. Bununla da az vaxt ärzindä separatçı häräkatın qarşısının alınması imkanı äldän buraxıldı. Azärbaycan rähbärliyi Ermänistandan färqli olaraq hadisälärä läng reaksiya verdi, bu isä ölkädä müxalifät qüvvälärinin täşäbbüsü öz älinä almasına gätirib çıxardı.
1988-ci ilin avqustundan etibarän Azärbaycan Xalq Cäbhäsi täräfindän könüllü dästälär yaradılır vä münaqişä zonasına göndärilirdi. Qarabağın azärbaycanlılar yaşayan mäntäqälärindä dä özünümüdafiä dästäläri yaradılır vä müdafiä qurğuları tikilirdi. Azärbaycanlılar ermänilärdän färqli olaraq silah vä sursat cähätdän çox çätinlik çäkirdilär. Avqust ayından başlayaraq Azärbaycan Xalq Cäbhäsinin ayrı-ayrı qrupları Ermänistana gedän näqliyyat vä enerji älaqälärinin dayandırılmasına çalışırdılar.
1990-cı ilin yanvarında Ermänistan täräfi Azärbaycanın Goranboy rayonunda yaşayış mäntäqälärini havadan atäşä tutmaq üçün ilk däfä Mİ-8 mülki vertalyotlarından istifadä etdi. Yanvarın 11-dä Goranboy rayonunda Xalq Cäbhäsinin yaratdığı silahlı dästälärlä SSRİ Daxili Qoşunlarının Xüsusi Täyinatlı dästäläri arasında toqquşma halları baş verdi. Yanvarın 15-dä Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayätindä vä 10-a yaxın rayonda fövqäladä väziyyät rejimi tätbiq olundu, buraya älavä qüvvälär göndärildi. Eyni vaxtda särhädin Naxçıvan sahäsindä Azärbaycan vä Ermänistan silahlı qruplaşmalarının intensiv toqquşmaları baş verdi.
Qarabağ vä Naxçıvanda härbi ämäliyyatların gedişi Azärbaycanda siyasi böhranın käskinläşmäsi ilä müşahidä olunurdu. Müxalifätlä qarşıdurma näticäsindä respublika iflic väziyyätinä düşdü. Bir sıra cänub rayonlarında (Länkäran, Cälilabad) AXC-nin härbiläşdirilmiş qrupları yerli hakimiyyäti näzarätä götürdülär. Respublikanın böyük şähärlärindä AXC-nin iştirakı ilä yaradılmış Müdafiä Şurası dästälär täşkil edäräk Qarabağa göndärdi. Bu dästälärin silahlandırılması üçün Sovet Ordusunun härbi hissälärinä hücumlar täşkil edilirdi. İranla särhäddä baş verän hadisälär näticäsindä 200 kilometrlik sahädä särhädlär açıldı. Respublikanın paytaxtında kütlävi mitinqlär keçirilir, dövlät müässisälärinin, härbi hissälärinin fäaliyyäti iflic väziyyätinä salınırdı. SSRİ rähbäri M.Qorboçov Azärbaycanda şäraiti näzarät altına almaq mäqsädi ilä iri miqyaslı härbi ämäliyyat keçirmäk qärarına gäldi. 1990-cı il yanvarın 16-dan 19-na qädär Bakı ätrafında 50.000 näfärdän ibarät härbi birläşmälär yerläşdirildi. Bu härbi qruplaşma Zaqafqaziyadan, Moskvadan, Leninqraddan gätirilmiş härbiçilärdän, o cümlädän 295 saylı motoatıcı diviziyadan, 76, 104, 106 saylı hava desant diviziyalarının 3 alayı, Xüsusi Täyinatlı 22-ci briqadadan, Qara Däniz Donanmasının 882 saylı däniz piyada batalyonundan, Daxili Qoşunların bir neçä operativ qruplarından, Xäzär Donanmasının hissälärindän, “Alfa” xüsusi täyinatlı qrupundan vä digär härbi hissälärdän täşkil olunmuşdu. Bakı Qarnizonunun bütün härbi hissälärindä vä bölmälärindä Azärbaycan millätindän olan zabitlär, gizir vä digär härbi qulluqçular täcrid edilmişdi. Tabel silahının inventarlaşması bähanäsi ilä respublika DİN vä Milli Tählükäsizlik Komitäsinin bütün ämäkdaşlarının silahları alınmışdı.
Yanvarın 19-dan 20-nä keçän gecä qoşunlar şähärä yeridildi. Qoşunların müdaxiläsi geniş miqyasda iri çaplı silahlardan istifadä olunması ilä müşaiyät olunurdu. Sovet Ordusu şähärä girärkän vä ondan sonrakı bir neçä gün ärzindä 29 näfär itirdi vä 98 näfär yaralı verdi. Sovet ordusunun dinc ähaliyä atäş açması näticäsindä 131 näfär öldürüldü, 1000-dän artıq adam yaralandı. Respublikanın bir sıra rayonlarında bu ämäliyyatlar fevralın sonuna qädär aparıldı. Yaranmış väziyyätlä älaqädar olaraq AXC-nin härbiläşdirilmiş qrupları qismän buraxıldı, bäziläri isä qeyri leqal väziyyätä keçdi.
Ardı var...
Mänbä: Arxiv sänädläri, qäzet, jurnal materialları, televiziya, radio verilişläri vä şäxsi müşahidälärim. İlk däfä “Azad Qarabağ”qäzetindä çap edilib: 09.02.2006. N-01.
VÄTÄNİ SEVMÄK İMANDANDIR ! İMANLI OLAQ ! VÄTÄNİ SEVÄK !
