КЕМ БЫЛ БУДДА?

Спустя века обретший бессмертие

На основании фактов изложенных в книге Араза Шахрили "Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər..." («Сефевиды: параллели, предположения, истины…»)

Непал, расположенный в тысячах километрах от Азербайджана, в далекой Южной Азии, у подножия Гималайских гор, является одной из самых загадочных стран мира. В нашем повествовании мы порассуждаем об одном из этих загадок.

Непал считается местом рождения основателя буддизма Гаутамы Будды Шакьямуни, жившего, предположительно, в VI веке до н.э.

В настоящее время буддизм распространен в странах Южной, Юго-Восточной, Центральной Азии и Дальнего Востока. Он является государственной религией Бутана, Камбоджи, Лаоса, Мьянмы, Таиланда. В Шри-Ланке конституция предоставляет буддизму «преимущественный статус». Буддизм преобладающая религия в Монголии, Вьетнаме, Тибете. Сохраняет существенное влияние в Китае, Корее, Японии. В России эту религию традиционно исповедуют буряты, калмыки, тувинцы. На сегодняшний день численность последователей буддизма в мире превышает 500 миллионов человек. Основной целью этого учения является физическое и духовное очищение человека. Будда утверждал, что его учение не является божественным откровением, а было получено им через медитативное созерцание собственного духа. Несмотря на то, что Будда не считал себя богом и был против всех культов, в дальнейшем он сам стал объектом преклонения буддистов. Так, кем же был Будда?

Родина Будды – Непал состоит из 7 провинций и 77 районов. Название одного из этих районов Сальян (Salyan). В целом, в Непале имеются два города, один район, четыре деревни и одно озеро с тем же названием. Примечательно, что примерно в 50 км от города Сальян начинается территория непальского района Банке (Banke).

Одним из основных этнических групп, проживающих в Сальянском районе Непала, являются магары. Магары считаются самым воинственным народом Непала. Большая часть магар исповедует индуизм (74%) и тибетский буддизм (24%), но среди них так же распространен ислам, имеются приверженцы местных традиционных верований. Вместе с тем, у магар популярен шаманизм, некоторые элементы которого, вкупе с другими культурными особенностями сближают их с тюркскими народами. Предполагается, что магары мигрировали в Непал в древние времена из какой-то далекой страны по причине религиозных преследований.

Вернемся в Азербайджан. Одним из древнейших поселений в Азербайджане является город Сальян (Salyan). Примерно в 50 км от Сальяна находится поселок Банке (Bankə). И Сальян, и Банке расположены в исторической области Мугань Азербайджанской Республики. В VI веке до н.э. на Муганьской равнине проживала племя Маг, одно из шести племен древней Мидии. К слову, есть предположение, что Муганьская равнина получила свое название в честь этого племени. Название Мугань состоит из двух частей: собственно слова «муг» («маг») и суффикса множественного числа – «ан». А может, было наоборот, и племя эта получила свое имя по названию степи, в котором жили маги.  В марте 522 года до н.э. человек по имени Гаумата был провозглашен следующим царем Ахеменидов. В отличие от других правителей, Гаумата был пацифистом, противником войны и всякого насилия. Придя к власти, он прекратил все военные действия и отменил налоги. Самыми преданными сторонниками Гауматы были маги. В сентябре 522 г. до н.э. заговорщики возглавляемые Дарием I убили Гаумату, захватили власть в империи и подвергли магов жесточайшему преследованию. В 522–520 гг. до н.э. в Мидии, Эламе и Парсе разразилась ужасная и безжалостная гражданская война между последователями Гауматы и сторонниками военной хунты, которую возглавлял Дарий I. Многие из приверженцев Гауматы погибли в борьбе. У тех же, кто уцелел, не было другого выбора, кроме как уйти туда, где их не могла настичь карающая рука Дария I.

Некоторые историки отождествляют Гаумату с младшим сыном основателя Ахеменидской державы. В то же время другие считают его мидянином и магом. Какой из этих предположений является верным? Хотя и нет однозначного ответа на этот вопрос, существование в Непале и некоторых штатах Индии таких географических названий, как Медиа (Media), Мадая (Madaia), Мадай (Madai), Мада (Mada), Илам (İlam), Элам (Elam), Парса (Parsa), Барса (Barsa), Парсу (Parsu), Парсуа (Parsua), Парсава (Parsawa), Парсил (Parsil), Анжан (Anjan), Базаргада (Bazargada), Суса (Susa), Камбож (Kamboj), Бардия (Bardiya), Касана (Kasana), Касанда (Kasanda), Сандана (Sandana), Мандана (Mandana), Куруш (Kurush), Куреш (Kuresh, Quresh) вызывает определенные предположения.

Следует отметить, что основными провинциями Ахеменидской империи были Мидия (Media, Madaya, Maday, Mada), Элам (Elam, İlam, İləm) и Парса (Parsa, Parsu, Parsuash, Parsava). Колыбелью же этой империи считается древний город Аншан (Anshan). Пасаргады (Pazaragada, Pasargad) являлся первой, а Сузы (Susa, Shush) второй столицей империи Ахеменидов. Второго императора Ахеменидов звали Камбис II (Kambujia), а его младшего брата Бардия (Bardiya). Их матерью была Кассандана (Kassandana – известна только древнегреческая форма этого имени). Имя бабушки Камбиса и Бардии – принцесса Мандана (Mandana), которая была дочерью последнего императора Мидии Астиага и матерью первого императора Ахеменидов Куруша Великого (Kurush, Kuresh, Koresh, Kurash), известного русскоязычному читателю как Кир Великий. Но давайте не будем спешить с субъективными выводами... Возможно, все это просто случайные совпадения.

В Непале и Индии также имеются поселения, районы, озера и горы, называемые Албан (Alban), Арман (Arman), Баку (Baku), Эриванг (Eriwang), Дунай (Dunai), Гянджа (Ganja), Мехри (Mehri), Капан (Kapan), Горус (Gorus), Сисиян (Sisiyan), Сисакхане (Sisakhane), Гарамани (Garamani), Гавар (Gawar), Гумри (Gumri), Гумру (Gumru), Лори (Lori), Манас (Manas), Муга (Muga), Покхара (Pokhara), Сари (Sari), Севан (Sevan), Сирак (Sirak), Талин (Talin), Уди (Udi), Урми (Urmi), Веди (Vedi) и т.д. Однако некоторые из этих сходств тоже могут быть результатами каких-то совпадений или же, их объяснение лежит совсем на другой плоскости. В будущем мы вернемся к этой теме.

Имена Гаутама и Гаумата схожи. Между ними имеются и другие параллели:

- жили они примерно в одно и то же время – в VI веке до н.э.;

- и Гаутама, и Гаумата принадлежали к варне (касте) кшатриев;

- по этническому происхождению оба они являлись, предположительно, саками;

- как Гаутама, так и Гаумата были принцами, членами правящих династий;

- оба они отвергали насилие, были противниками войн.

Вместе с тем, между Гаутамой Буддой и Гауматой Бардией имеются и существенные отличия. Например, разнятся имена их родителей и жен. Хотя и здесь тоже можно найти некоторые сходства. А теперь, мы обратимся к одной детали, которая делает разницу между ними слишком явной. Так, согласно Бехистунской надписи, высеченной по приказу Дария I, Гаумата будто бы не имел ушей, вернее, его уши были отрезаны за какое-то преступление, которое он совершил в прошлом. И основываясь именно на этом факте, убийцы якобы уличили, что он не законный царь, а узурпатор маг.

По официальной версии, изложенной Дарием I на Бехистунской скале, мидийский маг Гаумата, воспользовавшись отсутствием императора Камбиса II, находящегося во главе своей армии в Египте, (11 марта 522 года до н.э.) поднял восстание и (2 апреля) захватил власть. Чтобы обосновать свои права на престол, Гаумата выдал себя за Бардию – младшего брата Камбиса II, тайно убитого последним ещё до своего похода в Египет. Якобы, Камбис II, получив сообщение о захвате власти магом, признался в братоубийстве и двинул свои войска против восставших, но по пути погиб при весьма загадочных обстоятельствах (конец апреля 522 года до н.э.).

Магомед Дандамаев в книге «Политическая история Ахеменидов» отмечает, что к 1 июня 522 года до н.э. Гаумата Бардия получил всеобщее признание, вероятно, короновался по древнему обычаю в Пасаргадах и стал царем державы Кира и Камбиса. В четырех документах из Вавилона 522 год до н.э. называется годом вступления Бардии на престол. В них его величают царем Вавилона, царем стран. В течение всего царствования Гауматы не произошло ни одного мятежа или волнения. Все источники единодушны в том, что его правление было спокойным.

Бехистунской надписи вторят Геродот и Ктесий, очевидно, полагаясь на версию Дария I и его потомков: маг Гаумата лицом и вообще внешностью был так похож на принца Бардию, что не только придворные и подданные, даже жены и сестры настоящего Бардии не смогли отличить подлог. Только Дарию и его сподвижникам удалось раскрыть обман и вывести мидянина узурпатора на чистую воду.

Вместе с тем, Геродот вкладывает в уста Дария следующие слова, которые он произнес на последнем совещании заговорщиков, перед тем, как было совершено нападение на Гаумату: «Там, где нужно, следует лгать. Ведь мы домогаемся одной и той же цели, и тот, кто лжет, и тот, кто пользуется правдой».

Гаумата Бардия был убит 29 сентября 522 года до н.э. По свидетельству Геродота, все народы Ахеменидской империи горевали по поводу его гибели.

Американский востоковед, специалист по истории Ахеменидов Алберт Олмстед, авторитетный советский историк Магомед Дандамаев, известный американский писатель Гор Видал и некоторые другие исследователи считают, что версия Дария I выдуманная и на престоле был настоящий Бардия, которого его брат Камбис II никогда не убивал. В пользу этой теории может служить тот факт, что массы народов Ахеменидской державы, были убеждены, что над ними царствовал сын Кира Великого Бардия, которого Дарий оклеветал и назвал магом. Это подтверждает и всеобщее восстание народов всей империи, с которым Дарий столкнулся при восшествии на престол. Создается впечатление, что Дарий сам был узурпатором, который после убийства им законных государей Камбиса II и Бардии, и захвата трона, придумал историю свержения самозванца, а впоследствии, с целью придания легитимности своей власти, женился на дочери Кира Великого принцессе Атоссе. Все последующие Ахеменидские цари были потомками Дария I именно от этого брака.

После такого отступления, продолжаем сравнение наших героев. В отличие от «безухого» Гауматы из Бехистунской надписи, в буддийском искусстве (в скульптурах, барельефах и на иконах-танках) Гаутама изображается с необычайно большими ушами. Интересно, что под этим подразумевают последователи Гаутамы Будды? Если поискать в соответствующей литературе, то можно найти множество объяснений этому. Вот некоторые из них:

- Гаутама свои юные годы провел во дворце, купаясь в роскоши. И мочки его ушей оттянулись от тяжести дорогих серег, которых он носил;

- мочки ушей Будды были оттянуты тоннелями – украшениями, устанавливаемыми в отверстие прокола в мочке уха. Тяжелые серьги, конечно, могут оттянуть мочки ушей, но не до такой степени, как тоннели. В древние времена тоннелям придавалось сакральное значение, их вставляли после прохождения определенных инициаций;

- восточные культуры всегда считали большие уши благоприятным знаком и признаком мудрости и сострадания. Поскольку Будда мудрый и сострадательный, то вполне логично для художников Востока изображать его с длинными мочками ушей;

- через символизм показано, Будда слышит все и во всех направлениях;

- возможно, он был таким от рождения, это отразилось в его первых изображениях, а все последующие скульпторы и художники особо подчеркивали эту особенность. Вместе с тем, отметим, что первые скульптурные и барельефные изображения Будды появились лишь в начале I тысячелетия н.э. на территории нынешнего Афганистана и Индии.

Но, что если правильный ответ на вопрос – «Кем был Будда Гаутама?» – кроется в Бехистунской надписи, в которой узурпатор Дарий I объявляет третьего законного императора Ахеменидов Гаумату Бардию безухим самозванцем?

P.S. В 610 году в Китае толпа, наэлектризованная буддийской проповедью о пришествии спасителя мира Майтрейи, ворвалась в императорский квартал, обезоружила стражу и начала восстание. Восстание было подавлено регулярными войсками Китая.

610 год – это год ниспослания первых аятов Корана и начала пророческой миссии Мухаммеда.

Имя последнего спасителя в разных религиях:

- зороастризм – Саошьянт, Сосиош, Астват-Эрэта, преемник и завершитель миссии пророка Зороастра. В конце времен будет зачат непорочно и родится от девственницы;

- индуизм – Калки-Аватар, десятое воплощение Вишну, родится в семье брахмана-священника в деревне Самбхала. Примет верховную власть и внесет покой в мятущийся мир;

- буддизм – Майтрея (Maitreya, Metteyya, Maytri, Maydari), наследник, преемник и завершитель миссии Будды Шакьямуни, грядущий учитель. Ныне пребывает на небесах в ожидании, пока не настанет время, благоприятное для спасения человечества. Восстановит мир и благоденствие на Земле. Одно из самых ранних упоминаний имени Майтреи находится в тексте, называемом «Майтреявьякарана». Это слово переводится с санскрита, как «пророчество, предвидение Майтреи», возможно, посредством анализа с последующим разъяснением. Кстати, название священной книги мусульман «Коран» (“Quran”) является производным от арабского глагола «qaraa», означающего «читать». А что бы читать («qaraa»), анализировать и объяснять, то есть, пророчествовать («vyakarana»), надо держать сознание и глаза открытыми, попросту говоря, смотреть и видеть. Вот, русские слова «видеть», «видящий» и «виднеться». Первый переводится на казахский, второй на азербайджанский, а третий на чувашский языки, соответственно, как «köru», «görən» и «kuran». Через призму сравнительной лингвистики, мы видим, что названия священных писаний буддистов и мусульман «Майтреявьякарана» и «Коран», возможно, похожи друг на друга не только по форме, но и по смыслу. Хотя, внешняя схожесть этих слов только кажущаяся и скорее всего, является порождением единого начала;

- иудаизм – Машиах (Mashiah, Meshiha), родится от девы, будет то ли из потомков царя Давида, то ли из колена священников – левитов. Он положит конец царству меча и установит мир в этом мире;

- христианство – Христос, Мессия, Иисус, зачат непорочно и рожден от девственницы, ждет своего второго пришествия на небесах;

- ислам – Махди (Mehdi, Muhəmməd), прямой потомок, последний преемник и завершитель миссии пророка Мухаммеда. Когда разгул сил зла достигнет своего апогея, он выйдет из сокрытия и при помощи Иисуса победит Даджаля-антихриста, упразднит насилие, установит мир, справедливые и истинные порядки.

Араз ШАХРИЛИ

& VƏTƏNSEVƏRLƏR

MAKEDONİYALI İSGƏNDƏR VƏ NADİR ŞAH ƏFŞAR : TALE OXŞARLIQLARI

Araz Şəhrilinin “Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər…” kitabındakı faktlar əsasında hazırlanmışdır

Nadir şah Əfşar Asiyanın sonuncu böyük fatehi idi. Napoleon Bonapart özünü yeni Nadir hesab edirdi. Onu Avropanın Nadir şahı da adlandırırdılar. Deyilənə görə, İosif Stalin Nadir şahı və rus çarı İvan Qroznını özünün müəllimləri bilirdi. Bütün ətraf xalqlar və öz təbəələri Nadir şah Əfşarın qarşısında tir-tir əsirdilər.

O, Rusiya, Osmanlı və Böyük Moğol imperiyalarının ən qorxulu yuxusuna çevrilmişdi. Fransız alimi, türkoloq və yezuit Lui Bazen yazır: “Nadir şah sanki taxt-tac üçün doğulmuşdu. Qəhrəmanlara və böyük hökmdarlara xas olan keyfiyyətləri təbiət ondan əsirgəməmişdi”. Digər fransız alimi, yezuit Pierre Bayen: “Nadir şah Osmanlı imperiyasının dəhşəti, Hindistanın fatehi, bütün Asiyanın hökmdarı idi”. Maraqlıdır ki, Səfəvi xanədanının hakimiyyətinə son qoymuş Nadir şah Əfşarı, məhz Əhəmənilər sülaləsini süquta uğratmış Makedoniyalı İsgəndərə bənzədərək, ona Şərqin İsgəndəri ləqəbini vermişdilər. Bu iki fateh arasındakı digər oxşarlıqlara nəzər salaq:

1-ci paralel:

— Əhəmənilər imperiyasının varlığına son qoymuş Makedoniyalı İsgəndər bu imperiyanın qurucusu Böyük Kirin vəfatından 174 il sonra – e.ə. 356-cı ildə anadan olmuşdur;

— Səfəvilər imperiyasının varlığına son qoymuş Nadir şah Əfşar bu imperiyanın qurucusu Şah İsmayılın vəfatından 174 il sonra – 1698-ci ildə anadan olmuşdur (digər məlumata görə, o, 1688-ci ildə, başqa bir məlumata əsasən isə, 1689-cu ildə dünyaya gəlmişdir).

2-ci paralel:

— Makedoniyalı İsgəndər oktyabr ayında (başqa ehtimala görə, iyul ayında) anadan olmuşdur;

— Nadir şah Əfşar da oktyabr ayında anadan olmuşdur (onun noyabrda və ya avqust ayında doğulduğunu göstərən məlumatlar da vardır).

3-cü paralel:

— Makedoniyalı İsgəndərin Orta Asiya yürüşü e.ə. 329-cu ildə başlamışdı. Politimet döyüşündə soğd əyanı Spitamenin başçılıq etdiyi 600 nəfər soğd süvarisi 4.000 hərbçidən ibarət güclü Makedoniya birləşməsini darmadağın etsə də, iki il davam etmiş inadlı mübarizədən və Spitamenin xəyanət nəticəsində həlak olmasından sonra İsgəndər Soqdiananı (Orta Asiyanın böyük bir hissəsini – indiki Özbəkistanı və Tacikistanı) fəth edə bilmişdi;

— Nadir şah Əfşarın Orta Asiya yürüşü 1740-cı ildə başlamışdı. Buxara ətrafında özbək ordusu üzərində qələbə qazanan Nadir şah Buxara xanlığını ələ keçirmişdi. Pitnak döyüşündə isə Nadir şahın elçilərini qətlə yetirmiş Xivə xanı İlbarsın 30.000 nəfərlik ordusu darmadağın edilmiş, İlbars xan əsir alınaraq edam olunmuş, beləliklə, Orta Asiyanın böyük bir hissəsi (indiki Tacikistan, Özbəkistan və Türkmənistan) Nadir şah Əfşarın nəzarəti altına keçmişdi.

4-cü paralel:

— Orta Asiyanın böyük bir hissəsini işğal etdikdən sonra Makedoniyalı İsgəndər şimal istiqamətində hərbi ekspansiyanı dayandırmış və saka çöllərinə (indiki Qazaxıstana) girməmişdi;

— Orta Asiyanın böyük bir hissəsini ələ keçirdikdən sonra Nadir şah Əfşar şimal istiqamətində hərbi yürüşünü dayandırmış və qazax çöllərinə (indiki Qazaxıstana) girməmişdi.

5-ci paralel:

— Makedoniyalı İsgəndər Əhəməni şahzadələri Statira və Parisatida ilə evlənmişdi;

— Nadir şah Əfşar Səfəvi şahzadəsi Raziya Sultanla nikah bağlamış, oğlu Rzaqulu mirzəni isə digər Səfəvi şahzadəsi Fatimə Sultan Bəyimlə evləndirmişdi.

6-cı paralel:

— Əhəmənilərin sonuncu şahı V Artakserks Makedoniyalı İsgəndərin əmri ilə gələcəkdə tarixi Xorasan vilayətinin mərkəzi olacaq Bəlx şəhərində (Əfqanıstanda yerləşir) qətlə yetirilmişdi;

— Səfəvilərin sonuncu şahı III Abbas Nadir şah Əfşarın oğlu Rzaqulu mirzənin əmri ilə tarixi Xorasan vilayətinin Səbzivar şəhərində (İranın Xorasan-Rəzəvi ostanında yerləşir) qətlə yetirilmişdi.

7-ci paralel:

— Makedoniyalı İsgəndərin əmri ilə qətlə yetirilmiş V Artakserks Əhəmənilər sülaləsinin Əhəməndən başlanan birbaşa xəttinin 18-ci nümayəndəsi (şahı) idi;

— Nadir şah Əfşarın oğlu Rzaqulu mirzənin əmri ilə qətlə yetirilmiş III Abbas Səfəvilər sülaləsinin Şeyx Səfi əd-Dindən başlanan birbaşa xəttinin 18-ci nümayəndəsi (şeyxi, şahı) idi.

8-ci paralel:

— Makedoniyalı İsgəndər e.ə. 329-cu ildə Əhəmənilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoymuş, bundan 2 il sonra – e.ə. 327-ci ildə Hindistan yürüşünə başlamışdı;

— Nadir şah Əfşar 1736-cı ildə Səfəvilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoymuş, bundan 2 il sonra – 1738-ci ildə Hindistan yürüşünə başlamışdı.

9-cu paralel:

— Makedoniyalı İsgəndərin Hindistan yürüşü e.ə. 325-ci ilədək – 2 il davam etmişdir;

— Nadir şah Əfşarın Hindistan yürüşü 1740-cı ilədək – 2 il davam etmişdir.

10-cu paralel:

— Makedoniyalı İsgəndərin çox güclü yaddaşı var idi. O, özünün təxminən 30.000 döyüşçüsünün hər birini şəxsən tanıyır, onların hər birinin adını, xarakterini, fərdi xüsusiyyətlərini yaxşı bilirdi;

— Nadir şah Əfşarın çox güclü yaddaşı var idi. O, zabitlərinin hamısını, sıravi döyüşçülərinin isə böyük əksəriyyətini şəxsən tanıyır, onların hər birinin adını, xarakterini, fərdi xüsusiyyətlərini, hansını nə vaxt və nəyə görə mükafatlandırdığını, yaxud cəzalandırdığını yaxşı bilirdi.

11-ci paralel:

— Makedoniyalı İsgəndər müharibə vaxtı ordunun önündə gedir, döyüş meydanına birinci atılırdı;

— Nadir şah Əfşar müharibə vaxtı ordunun önündə gedir, döyüş meydanına birinci atılırdı.

12-ci paralel:

— Makedoniyalı İsgəndər işğal etdiyi ölkələrin xalqlarının nümayəndələrini, dünənki düşmənlərini (iranlıları, orta asiyalıları və s.) kütləvi şəkildə öz ordusuna götürür, sonuncular da ona sədaqətlə xidmət edirdilər;

— Nadir şah Əfşar da ələ keçirdiyi ölkələrin xalqlarının nümayəndələrini, dünənki düşmənlərini (əfqanları, özbəkləri və s.) kütləvi şəkildə öz ordusuna götürür, sonuncular da ona sədaqətlə xidmət edirdilər.

13-cü paralel:

— Makedoniyalı İsgəndər dahi sərkərdə olsa da, ideal dövlət başçısı deyildi;

— Nadir şah Əfşar dahi sərkərdə olsa da, ideal dövlət başçısı deyildi.

14-cü paralel:

— Makedoniyalı İsgəndərin qurduğu dövlət, əslində, hərbi xunta rejimi idi;

— Nadir şah Əfşarın da qurduğu dövlət, əslində, hərbi xunta rejimi idi.

15-ci paralel:

— Makedoniyalı İsgəndərin ruhi durumunda problemlər e.ə. 327-ci ildən başlamış, kütləvi qətllərə və cəza tədbirlərinə əl atmışdı. Bu vəziyyət çarın ölüm tarixinə – e.ə. 323-cü ilədək, 4 il davam etmişdi;

— Nadir şah Əfşarın ruhi durumunda problemlər 1743-cü ildən başlamış, kütləvi qətllərə və cəza tədbirlərinə əl atmışdı. Bu vəziyyət şahın ölüm tarixinə – 1747-ci ilədək, 4 il davam etmişdi;

16-cı paralel:

— Bir fərziyyəyə görə, Makedoniyalı İsgəndər e.ə. 323-cü ildə öz sərkərdəsi Antipatr tərəfindən zəhərlənərək öldürülmüşdür (başqa ehtimallara əsasən, o, təsadüfi zəhərlənmədən, sətəlcəmdən, qaraciyər sirrozundan, tif və ya malyariya xəstəliyindən vəfat etmişdir);

— Nadir şah Əfşar 1747-ci ildə özünün bir qrup sərkərdəsinin həyata keçirdiyi sui-qəsd nəticəsində qətlə yetirilmişdir.

17-ci paralel:

— Makedoniyalı İsgəndər e.ə. 323-cü ilin iyun ayında ölmüş və ya öldürülmüşdür;

— Nadir şah Əfşar 1747-ci ilin iyun ayında öldürülmüşdür.

18-ci paralel:

— Makedoniyalı İsgəndər sonuncu Əhəməni şahları III Daranın qətlindən 7 il (e.ə. 330-cu il), V Artakserksin qətlindən isə 6 il (e.ə. 329-cu il) sonra ölmüş və ya öldürülmüşdür;

— Nadir şah Əfşar sonuncu Səfəvi şahları II Təhmasibin və III Abbasın qətlindən 7 il sonra öldürülmüşdür.

19-cu paralel:

— Makedoniyalı İsgəndərin bütün oğlanlarını onun ölümündən sonra öz yaxın adamları qətlə yetirmişdilər;

— Nadir şah Əfşarın bütün oğlanlarını onun ölümündən sonra öz yaxın adamları qətlə yetirmişdilər.

20-ci paralel:

— Makedoniyalı İsgəndərin qurduğu nəhəng imperiya onun ölümündən 2 il sonra – e.ə. 321-ci ildə dağılmışdır (e.ə. 321–320-ci illərdə Makedoniyalı İsgəndərin sərkərdələri və yaxın qohumları arasında birinci vətəndaş müharibəsi baş vermiş, e.ə. 321-ci ildə bağlanmış Triparadisus sazişi ilə imperiyanın əraziləri həmin sərkərdələrin arasında bölünmüşdür);

— Nadir şah Əfşarın qurduğu nəhəng imperiya onun ölümündən 2 il sonra – 1749-cu ildə dağılmışdır (sözügedən hadisə 1747–1748-ci illərin vətəndaş müharibəsindən və 1749-cu ildə Nadir şahın nəvəsi Şahrux şahın Mir Seyid tərəfindən devrilməsindən sonra baş vermişdir. 1750-ci ildə Şahrux şah hakimiyyət başına qayıdıb 1795-ci ilədək dövlətə rəhbərlik etsə də, bu, artıq imperiya deyil, əsasən Məşhəd şəhərini və onun ətrafını əhatə edən kiçik bir xanlıq idi).

Bu paralellərdən bəzilərinin daxili məzmunu zahirindən daha dərindir. Məsələn, Makedoniyalı İsgəndərlə Nadir şahın aqoniya dövrünün 4 il davam etməsi… Müasirlərinin və tarixçilərin əksəriyyətinin qənaətinə görə, Nadir şahın psixoloji vəziyyəti oğlu Rzaqulu mirzəni kor etdirdikdən bir qədər sonra pisləşmiş, 1743-cü ildən etibarən özünü qabarıq şəkildə büruzə vermişdir. Nadir şahın nəhəng imperiyasının süqutu da həmin tarixdən başlamışdır. Lakin Nadirlə İsgəndərin oxşar cəhəti onların hər ikisinin tənəzzül və deqradasiya dövrünün dörd il çəkməsi deyil. Sözsüz ki, tarixlərin üst-üstə düşməsi sırf təsadüfün nəticəsidir. Nadir şahla Makedoniyalı İsgəndəri eyniləşdirən əsas cəhət isə budur ki, onların hər ikisi qanuni sülalələri məhv etmiş, proseslərin təbii axarını pozmuş, formalaşmış sistemləri dağıtmışdılar. Lakin özləri də sistemin tərkib hissəsi olduqlarına görə həmin ictimai-siyasi mühitin məhvindən sonra qalıb

inkişaf edə bilməzdilər. Fərq yalnız ondadır ki, Nadir Səfəvilərin noyonu (generalı) kimi əvvəldən sistemin içində idi, İsgəndər isə III Dara üzərində qələbədən sonra özünü Asiyanın və İranın şahı elan etməklə uçub-dağılmaqda olan sistemin içinə girmişdi. O, makedoniyalıları iranlı və baktriyalı qızlarla ailə qurmağa məcbur etmiş, özü də yalnız Əhəməni şahzadələri ilə evlənmişdi. Makedoniyalı İsgəndərin dörd həyat yoldaşından Statira Əhəməni şahı III Daranın, Parisatida Əhəməni şahı III Artakserksin, Barsina Əhəməni nəslindən olan Ərtabazın, Roksana isə Əhəməni əyanı Oksiartın qızı idi. O, yaxın ətrafına, ordusuna keçmiş Əhəməni əyanlarını, zadəganlarını, iranlıları, orta asiyalıları yığmağa, sarayında Əhəməni mərasimlərini tətbiq etməyə, Şərq libasları geyinməyə başlamışdı. Beləliklə, Makedoniyalı İsgəndərin aqibətini batan gəmiyə minən adamın taleyinə də bənzətmək olar.

Zənnimizcə, hətta sonuncu nominal Səfəvi şahlarının hakimiyyəti də fitri istedadına, cəsarətinə, liderlik keyfiyyətlərinə və xidmətlərinə rəğmən Nadir şahın hakimiyyətindən daha legitim olmuşdur. Bəlkə də Nadir şah Əfşarın özünün və sülaləsinin hakimiyyətinin uzunömürlü olmamasının səbəbi bunda idi. Səfəvilər bu hüququ 431 illik şeyxlik və şahlıqla qazanmışdılar.

Ardı var…

Araz ŞƏHRİLİ.

Araşdırmaçı jurnalist.

Fedai.az

& VƏTƏNSEVƏRLƏR

Araşdırma 

12.07.2020.

BELƏ BİR KİTAB VAR - ARAZ ŞƏHRİLİNİN KİTABI

(Sizin stolüstü kitabınız - vacib kitab)

   Salam olsun, çox dəyərli oxucum! Şükürlər  olsun böyük Allahın ədalət və mərhəmətinə ki, gözəl bir səbəb, xeyirli bir məqsəd üçün yenidən görüşmək imkanını bizə tanıdı. Allahın salamı olsun Peyğəmbərə və onun pak Əhli-Beytinə. Bu şükrü-sənadan sonra ustad Bəhmənyara və Mahmud Kaşğariyə uca Allahdan rəhmət diləməyi özümə borc bilirəm. Ruhları şad olsun. İndi isə, istədiyi bəndəsinin üzünə bağlı qapıları taybatay açan rəhmli Allahın könüllərimizi aydınladan doxsan doqquz  adı ilə keçək mətləbə. 

   Yurdumuzun dahi oğlu ustad Bəhmənyarı söhbətimizin girişində rəhmətlə anmağım səbəbsiz deyil. Bu adı hələ orta məktəb şagirdi olarkən eşitmişdim. Onun ömür yolu məndə heyrət, fəlsəfəsi isə valehlik hissləri doğururdu. Həyata baxışımın formalaşmasında Bəhmənyarın fikirlərinin çox böyük təsiri oldu. Anladım ki, dünya və onun kiçik bir zərrrəsi olan insan həyatı, əslində, müəyyən qanunauyğunluqlar əsasında baş verən daimi təkrarlardan ibarətdir. Onu da dərk etdim ki, bu dairəvi hərəkətə necə daxil oluruqsa, hansı istiqaməti əsas götürürüksə, sonrakı nəsillərə də elə bu tərzi, bu yönü miras qoyuruq. Beləliklə, əcdadlarımız bizim, biz isə övladlarımızın taleyində bəzən müsbət, bəzən isə mənfi rol oynayırıq. Bu hərəkətə müdaxilə edib onun xarakterini və səmtini dəyişmək də bəzən çox çətin, bəzən isə ümumiyyətlə qeyri-mümkün olur. “Divanu Luğət-it-Türk” (ديوان لغات الترك - ''Türk dilləri lüğəti'' - türk dünyasının ilk ensiklopedik əsəri - XI əsrdə yaşamış böyük türk alimi Mahmud Kaşğari tərəfindən Bağdad şəhərində 1072-1074-cü illərdə yazılmış türkcə-ərəbcə lüğətdir) əsərinin müəllifi Mahmud Kaşğarini anmağımızın səbəbinə gəlincə, bu barədə bir qədər sonra...

   Yuxarıda təkrarlar məsələsinə əbəs yerə toxunmadım. Araz Şəhrilinin “Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər…” əsəri haqqında məlumata ilk dəfə bax elə bu “TARİX TƏKRARLANIR” ifadəsinin sayəsində saytların birində rast gəldim. Sonralar yenə ara-sıra müəyyən suallar yarandıqda düzgün və ya həqiqətə daha yaxın hesab etdiyim cavabları tapdığım məqalələrdə adətən mənbə kimi Araz Şəhrilinin “Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər…” əsərindən ” qeydi nəzər-diqqətimi cəlb edirdi...

   Əski əlifbanı orta məktəbin son siniflərində, o vaxtlar Elçin müəllimin sədrlik etdiyi "Vətən" Cəmiyyətinin orqanı olan "Odlar yurdu" qəzetindən müstəqil şəkildə öyrənmişəm. Buna görə də Elçin müəllimi müxtəlif təhsil müəssisələrində mənə dərs demiş müəllimlərimdən ayırmıram. Onlardan biri, bəlkə də birincisi hesab edirəm. Gözümü açıb dünyanı dərk edəndən ana babam Molla Mürşüdün namaz qıldığını, “Quran” oxuduğunu görmüşəm. Həftənin Cümə axşamı günlərində (bu günə “Adına günü” də deyirdilər) aramsız olaraq, təkrar-təkrar “Yasin” surəsini qiraət edərdi. “Yaasiiiin” kəlməsindən sonra  “Vəl Quranil - həkim…” ayəsinin gəlməsinə rəğmən babam və sonralar diqqət etdikdə gördüm ki, digər mollalar da arada “səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm” deyirlər. Halbuki, kitabda bu cümlə yoxdur. Nə qədər ki, kəndimizin hüdudlarından kənara çıxmamışdım, sanırdım ki, dünyada bütün müsəlmanlar eyni qaydalara riayət edirlər. Axı dinimiz bir, kitabımız bir, imanımız birdirsə, fərqli nə isə ola bilər? Sonralar rastlaşdığım mübahisəli və eyni zamanda maraqlı məsələlərdən biri məhz “Yasin” surəsinin ilk ayəsinin oxunuşu zamanı yaranan məqam idi. Düşünürəm ki, onun ən yaxşı izahını Türküyə telekanallarının birində çıxış edən ilahiyyatçıdan eşitmişəm. Alim bildirdi ki, Həzrəti Peyğəmbərin adı çəkiləndə “səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm” söylədiyimiz kimi, “Yasin” kəlməsini də deyəndə və ya onu eşidəndə “səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm” duasını oxumalıyıq. Çünki “Yasin” Peyğəmbərin ləqəblərindən, ayamalarından biridir. İzah məni qane etsə də, bu suala ən dolğun cavabı verən yazılı mənbə ilə çox-çox sonralar rastlaşdım. Necə düşünürsünüz? Bu, hansı kitabdır? Beləliklə, bir çox qaranlıq mətləblərin üzərinə işıq salan “Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər…” əsərindəki məlumata nəzər salaq: “Müqəddəs “Qurani-Kərim”in 36-cı surəsinin adı “Yasin”dir. 83 ayədən ibarət olan bu surəyə “Quran”ın qəlbi də deyilir. “Yasin” sözünün dəqiq mənası bəlli deyil. Bəzi təfsirçilər onun sadəcə ərəb dilindəki “ya” və “sin” hərflərindən ibarət olduğunu deyir, digərləri həmin surədəki “ya” və  “sin” hərflərinin sayında müəyyən qanunauyğunluq axtarır, başqaları “ey insan” anlamı verdiyini ehtimal edirlər. Bir təfsirə görə, “Yasin” adı altında Muhəmməd Peyğəmbər nəzərdə tutulmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, “Yasin” surəsinin 2-4-cü ayələrinin məzmunu da faktiki olaraq sonuncu fikri təsdiq edir.” Bu cümlələri oxuduqdan sonra müxtəlif sahələri əhatə edən belə zəngin bir ensiklopedik kitabın daim yazı masamın üstündə, əlimin altında olmasını istədim. “Google” axtarış sisteminin köməyi ilə kiçik bir araşdırma apardıqdan sonra öyrəndim ki, şəhərimizin əsas kitab dükanlarında (“Libraff”, “Azərkitab”, “Kitabevim.az”, “Baku book enter”, “Akademkitab”, “Akademiya kitab mərkəzi”, “Book zone”, “Kitabıstan” və s.) “Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər…” əsəri vardır. Mənə ən yaxın olan mağazanı seçdim və bu kitabdan iki ədəd aldım. Birini özümə, birini isə ad gününü təbrik edəcəyim dostuma. Əsl dosta layiq hədiyyədir bu kitab. Xüsusi kitabdır.

   QISA ARAYIŞ. Araz Şəhrili (Abbasov) 1974-cü ildə Bakı şəhərində ziyalı ailəsində anadan olub. Əslən Zəngilan rayonunun Xurama kəndindəndir. Atası Əməkdar jurnalist, tanınmış ziyalı Ələkbər Şəhrilidir. Araz müəllim hazırda pedoqoji fəaliyyətlə və paralel olaraq yaradıcılıqla - araşdırmalarla məşğuldur. Dövri mətbuatda, ölkəmizin elmi-mədəni, ictimai-siyasi həyatında müəyyən bir fikrin formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynayan müxtəlif kütləvi informasiya vasitələrində müntəzəm olaraq çıxışlar edir. “Monqol yürüşlərinin əsl səbəbləri və Mövlanə Cəlaləddin Ruminin sirri”, “Qacarlar sülaləsinin süqutu hansı ölkənin xüsusi xidmət orqanının işi idi”, “Geosiyasət: ziddiyyətlər və xəyanətlər (vikinqlərin Azərbaycan üzərinə yürüşlərinin əsl səbəbləri)”, “Gürcüstan və Hindistan: düşündürücü faktlar”, “Nadir şah Əfşarın nəvələrinin izi ilə”, “Şeyx Heydərin son döyüşü”, “Şah İsmayılı göytürklərin xaqan nəsli və Çingiz xanla nələr birləşdirir”, “Makedoniyalı İsgəndər və Nadir şah Əfşar: tale oxşarlıqları”, “Qərblə Şərqin müqayisəsi və ya bugünkü problemlərin tarixi kökləri”, “Ermənilərin əsl vətəni haradır: Hindistan, yoxsa Efiopiya”, “Tarix təkrarlanır”, “Babil qülləsi: dillərin hamısının kökü eynidir”, “Babil qülləsi: Çingiz xan və seyidlər”, “Babil qülləsi: Çingiz xan hansı dildə danışırdı”, “Babil qülləsi: təkrarlanan şəxs adları”, “Novruz sirləri: Novruz sözünün əsl mənası”, “Novruz sirləri: qədim romalılar Novruz bayramından niyə imtina etdilər”, “Amerika hindularının mənşəyi: türk izi barəsində düşüncələr”, «Кем был Будда, спустя века обретший бессмертие» və onlarla digər maraqlı elmi məqalənin müəllifidir.  “Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər…” əsərinə görə Araz Şəhrili “Yazarlar” jurnalı tərəfindən yeni kitabların nəşri münasibətilə təqdim olunan “Ziyadar” Mükafatına layiq görülmüşdür.

   Kitabdan çoxlu misal gətirib yazını uzatmaq istəmirəm. Bu işi sizin özünüzə həvalə edirəm. Kitabla tanışlığıma vəsilə olmuş, yuxarıda qeyd etdiyim misalla kifayətlənirəm. Siz sadəcə internetin müxtəlif axtarış sistemlərində, məsələn “Google”də  Araz Şəhrili və ya “Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər…” yazıb axtarışa verin. Əmin olun ki, nəticədən məmnun qalacaqsınız.

   Sonda bir daha onu qeyd etmək istəyirəm ki, bu kitabı hər dəfə açanda Bəhmənyara, bağlayanda isə Mahmud Kaşğariyə rəhmət oxuyuram.  

   Araz Şəhrilinin “Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər…”  adlı 352 səhifəlik kitabı bir neçə cilddən ibarət  qalın-qalın ensiklopediyaları əvəz etmək iqtidarında olan, geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulsa da, müxtəlif elm sahələrinin mütəxəssisləri, tələbələr, aspirantlar, doktorantlar, araşdırmaçı yazarlar tərəfindən istifadə edilə biləcək sözün əsl mənasında etibarlı və mötəbər mənbədir. 

   Araz Şəhrilinin “Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər…” kitabı müasirimiz tərəfindən dövrümüzdə yazılmış və Mahmud Kaşğarinin “Divanü Lüğat-it-Türk”ünə bərabər olan bir əsərdir.

   Söhbətimi öz yaxınlarıma, məni tanıyan insanlara, dəyərli oxucularıma ünvanladığım kiçik bir xahişlə yekunlaşdırıram. Əziz dostlar, necə ki, mən hər dəfə bu kitabı vərəqləyəndə yuxarıda adlarını qeyd etdiyim şəxsləri rəhmətlə anıram, eyni ilə siz də - mənim tövsiyəmlə bu kitabla, sözün əsl mənasında əvəzsiz bir nemətlə tanış olanlar hər dəfə maraqlı və qiymətli bir məlumat öyrənəndə məni xatırlasınlar. 

   Araz Şəhrili necə xoşbəxt müəllifdir ki, bu qədər xeyirli işlərə vəsilə olur. Öz adımdan və digər çoxsaylı oxucular adından Araz müəllimə təşəkkürlərimizi bildirir, yeni-yeni yaradıcılıq uğurları arzulayırıq! Uğurlarınız bol olsun, Araz müəllim!   

10.04.2021 - Bakı.

Müəllif: Zaur Ustac,

şair-publisist.

& VƏTƏNSEVƏRLƏR

MONQOL YÜRÜŞLƏRİNİN ƏSL SƏBƏBLƏRİ VƏ CƏLALƏDDİN RUMİNİN SİRRİ

 

Bizi bilən bilir, bilməyən isə özü kimi bilir.

Mövlanə Cəlaləddin Rumi

Araz Şəhrilinin “Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər…” əsərindəki faktlar əsasında

XII əsrin sonlarında bugünkü Özbəkistan, Qazaxıstan, Türkmənistan, Əfqanıstan, İran və İraqın böyük bir hissəsi Xarəzmşahlar imperiyasının tərkibində idi. Xarəzmdən şərqdə – yenə də indiki Özbəkistan, Tacikistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Monqolustan, Rusiya və Çinin bir qismini əhatə edən ərazidə Qarakitay imperiyası yerləşirdi. Mərkəzi Asiyanın bugün bir hissəsi Rusiyanın, bir hissəsi Monqolustanın, bir hissəsi də Çinin tərkibində olan geniş çöllərində isə köçəri türk və monqol qəbilələri yaşayırdılar.

Xarəzmşah Əlaəddin Təkəş (1172–1200) ölüm yatağında ikən oğlu Əlaəddin Muhəmmədə belə bir vəsiyyət etmişdi: “Qurxana (qarakitay xalqının imperatoru) qarşı çıxma və onunla sazişi pozma! Çünki bu dövlət dəhşətli düşmənlərin qarşısında böyük bir səddir”.

Amma Xarəzmşah Əlaəddin Muhəmməd (1200–1220) atasının bu sözlərini tez unutdu. 1210-cu ilin sentyabrında Xarəzm ordusu Qurxan Yelü Juluqunun (1177–1213) qoşunlarını məğlub etdi. Qələbə xəbəri Xarəzmə yetişdi. Hamı sevinib şadyanalıq etməyə başladı. Yalnız Seyid Murtəza adlı bir alim böyük kədər içində idi. Ondan bunun səbəbini soruşduqda dedi: “Ey ehtiyatı əldən vermiş insanlar! Bu türklərdən o tərəfdə sayı yəcuc-məcucdan (“Tövrat”a görə, qoq-maqoq) qat-qat artıq olan, qəzəbli, qisascıl və çox qətiyyətli bir xalq yaşayır. Qarakitay dövləti bizimlə onlar arasında, həqiqətən də, Zülqərneyn səddi idi. İndi bu sədd yox olandan sonra müsəlmanları çətin və məşəqqətli günlər gözləyir. Bu gün mən dinimiz üçün yas saxlayıram!”

Xarəzmşah Əlaəddin Muhəmmədin taxta çıxmasından qısa müddət sonra – 1204–1206-cı illərdə Altayda və indiki Monqolustanın ərazisində Çingiz xanın səltənəti təşəkkül tapdı. Onun qurduğu imperiyanın rəsmi adı Yeke Monqol Ulusu idi. Çingiz xan ona tabe olmuş köçəri xalqları köke moğol adlandırdı. 1218-ci ildə monqollar Xarəzmlə müharibələrdə zəifləmiş Qarakitay imperiyasını darmadağın edib Xarəzmşahlar imperiyasının sərhədinə çıxdılar. Xarəzmşah Əlaəddin Təkəşin və xarəzmli Seyid Murtəzanın öncəgörmələri gerçəkləşdi. 1219-cu ilin payızında Xarəzm–Monqol müharibəsi başlandı. 1221-ci ilin yazında Xarəzm Çingiz xanın əlinə keçdi. Həmin ilin dekabrında Xarəzmin son böyük ordusu monqollar tərəfindən Əfqanıstan ərazisində məhv edildi. Xarəzmşah Əlaəddin Muhəmmədin oğlu Cəlaləddin Manquberdi 1231-ci ilədək müxtəlif ölkələrdə – İranda, Azərbaycanda və Anadoluda yerli hökmdarları birləşdirib monqollara müqavimət göstərməyə çalışsa da, onun bütün cəhdləri uğursuz oldu.

Haşiyə: Muhəmməd ən-Nəsəvi (?–1250) Xarəzmşah Cəlaləddini belə təsvir edir: “O, bəstəboy və qarayanız idi. Həm türk, həm də fars dilini bilirdi. Şirlərin şiri, cəsurların cəsuru idi. Bununla yanaşı, Cəlaləddin təvazökar və həlim bir insan idi. O, qətiyyən əsəbləşmir, kobud sözlər işlətmirdi. Az danışan və ciddi idi. Heç bir zaman bərkdən gülmür, yalnız gülümsəyirdi. Ədaləti, təbəələrinin həyatını yaxşılaşdırmağı sevirdi. Lakin tənəzzül dövründə hökmdarlıq etdiyinə görə bəzən zorakılığa əl atırdı. Onun möhürünə bu sözlər həkk olunmuşdu: Yardım yalnız Allahdandır!”

Xarəzmşah Cəlaləddin həm istedadlı sərkərdə, həm də məğlubedilməz bahadır idi. Çingiz xan özü döyüşlərin birində onun qılınc və nizə zərbələri ilə qüvvətli monqol əsgərlərini yerə sərərək sıx mühasirə halqasını necə yardığını görüb öz oğlanlarına söyləmişdir: “Hər bir atanın fəxr edəcəyi əsl oğul belə olmalıdır”.

Başqa bir döyüşdə isə monqol sərkərdəsi Taynal noyon onun şücaətinin şahidi olmuş və demişdir: “Sən harada olursansa ol, xilas olacaqsan. Həqiqətən də, sən əsl kişi və əsl rəhbərsən”.

Şərəfxan Bitlisi (1543–1602): “Cəlaləddinin şəxsiyyəti qarşısında düşmənlərinin keçirdikləri qorxu və ehtiram hissi o qədər güclü idi ki, sultan yalqız qaldıqda belə heç kimin onu təqib etməyə cəsarəti çatmırdı”.

Sultan Cəlaləddinin Muhəmməd, Manqatuy şah və Qaymaqar şah adlı üç oğlu olmuşdur. 1260-cı ildə Çingiz xanın nəvəsi Hülakü xanın qoşununu Ayn əl-Cəlud döyüşündə darmadağın etmiş məşhur Misir sultanı Quduz xarəzmşahın bacısı oğlu idi.

Qeyd. Xarəzmşahlar dövlətinin tarixini iki dövrə bölmək olar.

Birinci dövr 1097–1221-ci illəri əhatə edir. İkinci dövr 1224-cü ildə Cəlaləddinin Hindistandan qayıtması ilə başlanmış və 1231-ci ildə sona çatmışdır. Sultan Cəlaləddinin 1224–1225-ci illərdə qurduğu səltənətin mərkəzi vilayəti Azərbaycan, əsas şəhərləri isə Təbriz və Gəncə olmuşdur. Bu, əslində, elə Azərbaycan dövləti idi. O, yerli hökmdarlardan birinə yazırdı: “Allahın mərhəməti və inayəti ilə millətimiz bir, dinimiz birdir. Dostluq etmək üçün ən münasib adam o şəxsdir ki, səninlə eyni dildə danışır və eyni dinə etiqad edir”.

Yeri gəlmişkən, bugün Azərbaycan dilinə ən yaxın dillərdən biri özbək dilinin Xarəzm ləhcəsidir. Ona özbək dilinin oğuz ləhcəsi də deyilir. Bir neçə milyon insanın danışdığı həmin ləhcənin əsas şivələrindən biri avşar şivəsi adlanır.

1230–1231-ci illərdə Cəlaləddin hakimiyyətinin mövcud olduğu ərazilərdə vəziyyət gərginləşərək kritik həddə çatmışdı. Belə ki, monqolların təzyiqi artmış, yerli hakimlərdən bəziləri ondan üz döndərməyə başlamışdılar. Bu ağır şəraitdə təbrizli Şəmsəddin Tuğrai (“tuğra” sözü nişan, gerb, ələm mənalarını ifadə edir) sultana sadiq qalmışdı. O, Təbriz camaatının dərin məhəbbətini qazanmış müdrik, mömin və saf bir insan idi. Ən-Nəsəvi onu bənzəri, tayı-bərabəri olmayan bir şəxsiyyət kimi xarakterizə etmişdir. Təbrizlilər Şəmsəddini özlərinin şəksiz lideri bilir, onun hər bir göstəriş və tapşırığını sorğu-sualsız yerinə yetirirdilər. Şəhər sakinləri hesab edirdilər ki, Şəmsəddinə bağlılığı saxlamaq onların müqəddəs borcudur. Ən-Nəsəvinin yazdıqlarından o da məlum olur ki, Xarəzmşah Cəlaləddin paxıl və iftiraçı adamların şər-böhtanlarına inanaraq Şəmsəddin Tuğrai ilə əvvəllər çox ədalətsiz davranmış, lakin sonradan bu hərəkətlərinə görə peşmançılıq və xəcalət hissləri keçirmişdir. Şəmsəddin 1229-cu ildən etibarən Cəlaləddinin məsləhətçilərindən və hörmətlə yanaşdığı şəxslərdən biri olmuşdur.

Haşiyə. İbn əl-Əsir (1160–1234): “(1231-ci ildə) Tatar sərkərdəsi öz qoşunları ilə Təbriz yaxınlığına çatıb sakinlərə təklif etdi ki, təslim olsunlar. Əks-təqdirdə onları cəzalandıracağı ilə hədələdi. Təbrizlilər də itaət edib çoxlu hədiyyə göndərdilər. Sərkərdə onlara təşəkkürünü bildirdi və tələb etdi ki, şəhər rəhbərləri gəlib onunla görüşsünlər. Təbriz qazisi, şəhər rəisi və bir neçə əyan ordugaha getdi. Lakin Şəmsəddin Tuğrai onların arasında yox idi. Halbuki təvazökarlığına görə heç bir zaman büruzə verməsə də, əslində, hər bir şey ondan asılı idi. Belə ki, təbrizlilər yalnız Şəmsəddinin sözünü eşidirdilər. Tatar sərkərdəsi onun gəlməməsinin səbəbini soruşdu. Şəhər başçıları cavab verdilər ki, Şəmsəddin Tuğrai bu dünyanın adamı deyil və onun dünyəvi hakimiyyətə heç bir dəxli yoxdur”.

1231-ci ilin avqustunda monqollarla növbəti savaşda yaralanmış Cəlaləddin onu təqib edən iki monqol döyüşçüsünü öldürdükdən sonra Anadolunun dağlıq hissəsində azaraq bir kürd kəndinə gəlib çıxdı. Orada qəfil hücuma məruz qaldı və girov götürüldü. Kürdlərin onu öldürmək fikri yox idi. Lakin kənd sakinlərindən biri qardaşının Xarəzm ordusu ilə hansısa döyüşdə həlak olduğunu iddia edərək köməksiz vəziyyətdə olan sultanı bir nizə zərbəsi ilə qətlə yetirdi.

Muhəmməd ən-Nəsəvi yazır: “Bir müddət sonra Əmir Şihabəddin Qazi ibn Əhməd (1220–1244) öz adamlarını həmin dağlara göndərdi. Onlar sultanın əşyalarını, atını, yəhərini, məşhur qılıncını və saçına taxdığı çubuğu tapıb gətirdilər. Cəlaləddinin yaxın adamları Utur xan və Təlsab təsdiq etdilər ki, bunların hamısı xarəzmşaha məxsusdur. Sonra sultanın cəsədini də gətirib dəfn etdilər”.

Digər rəvayətə görə, kürd hakimi Şihabəddin Qazi ibn Əhməd xarəzmşahın girov götürülməsi xəbərini alan kimi öz döyüşçüləri və Cəlaləddinin yaxın qohumu Utur xanla birlikdə həmin kəndə getmişdir. O, öldürülmüş şəxsin sultan olduğunu Utur xanın vasitəsi ilə dəqiqləşdirdikdən sonra əmr etmişdi ki, buradakı bütün kişiləri qətlə yetirib kəndi yandırsınlar.

Belə deyirlər ki, Sultan Cəlaləddin Diyarbəkr vilayətinin Harzem (Xarəzm) adlı kəndində dəfn edilmişdir.

Səhihliyi bir qədər şübhəli olan başqa bir rəvayətə əsasən, Xarəzmşah Cəlaləddin Diyarbəkrdə deyil, Dersimdə öldürülmüşdür. Onun məzarı Dersimin Dojik (Tacik?) dağının zirvəsindədir və Sultan Baba türbəsi kimi tanınır. Qeyd etmək lazımdır ki, Sultan Baba türbəsi bugün də zaza xalqının ən müqəddəs ziyarətgahlarından biridir. Deyilənə görə, sultanın kürd dostu Şeyx Həsən onun azyaşlı oğlunu himayəsinə götürüb saxlamış və bir neçə ildən sonra öz qızı ilə evləndirmişdir. Bugün də oğuzların şanlı bəydili boyundan olan Xarəzmşah Cəlaləddinin nəsli kürdlərin arasında yaşamaqdadır. Yenə də həmin bölgədə ağızdan-ağıza ötürülən bir rəvayətə görə, yerli zazaların əcdadları Dersimə qədim zamanlarda Türküstandan gəlmişlər. Türkiyəli müəlliflərin bəziləri zazaların bu hissəsini qızılbaş adlandırır və onları türkmən əsilli hesab edirlər. Amma, zənnimizcə, bu fikir kifayət qədər əsaslandırılmamışdır.

Fəzlullah Rəşidəddin (1247–1318): ”Adamların bir hissəsi danışır ki, sultan Hakkari dağlarında bir ağacın altında yatmışdı. Oradan keçən bir neçə avara onun bahalı paltarlarına və atına tamah saldı. Onlar Cəlaləddini yatdığı yerdə öldürüb ələ keçirdikləri qənimətlərlə Amid şəhərinə getdilər. Şəhər əyanları sultanın silahlarını və paltarlarını görən kimi tanıdılar. Yerli hakim məsələni araşdırıb həqiqəti öyrəndikdən sonra quldurların hamısını edam etdirdi. Sultanın cənazəsini Amid şəhərində dəfn edib üzərində türbə tikdilər”.

Əlaəddin Ataməlik Cuveyninin (1226–1283) nəql tərzindən isə hiss olunur ki, o, xarəzmşahın kürdlər tərəfindən öldürülməsi barədə məlumata bir qədər şübhə ilə yanaşır: “Sultanın öz sonunu necə qarşılaması barədə müxtəlif əhvalatlar danışırlar. Bəziləri deyirlər ki, Amid dağlarına çatdıqda o, gecələmək üçün bir yerdə dayandı. Burada bir dəstə kürd onun paltarlarını oğurlamaq istədi. Quldurlar nə etdiklərini və hansı ovu tutduqlarını anlamadan sultanı sinəsindən vurub öldürdülər. Əslində, bu təəccüblü deyil: bəzən arslan da sahibsiz itlərin hücumlarından yorulub əldən düşür. Sonra həmin adamlar sultanın paltarlarını geyinib şəhərə getdilər və orada ələ keçdilər. Amid hakimi məsələdən agah olub tapşırdı ki, həmin kürdləri qətlə yetirsinlər və qəbir qazıb sultan hesab etdikləri şəxsin meyitini orada dəfn etsinlər”.

Qeyd. Bu rəvayətlərin əksəriyyətini birləşdirən bir cəhət var: Cəlaləddinin yaxın adamlarına əvvəlcə onun meyiti deyil, şəxsi əşyaları göstərilmişdir. Həmin şəxslər də xarəzmşaha məxsus olan əşyalara əsasən onun öldüyünü təsdiq etmişlər. Bundan sonra cəsəd gizli bir yerdə dəfn edilmiş və qəbrin üstü düzlənmişdir ki, monqollar məzarı tapa bilməsinlər. Başqa iki variantda isə əksinə, deyilir ki, onun qəbri üzərində türbə ucaldılmışdır. Yalnız bir rəvayətə görə, Cəlaləddinin həm yaxın qohumu, həm də silahdaşı Utur xan təsdiq etmişdir ki, öldürülmüş şəxs həqiqətən də xarəzmşahdır.

Şərəfxan Bitlisi yazır: “Cəlaləddin yerli hakim Məlik Əşrəflə barışdı və onun qızı ilə evlənib bir müddət Bitlis şəhərində yaşadı. Məlik Əşrəf tez-tez ona deyirmiş ki, siz buranı tərk etməlisiniz. Çünki tatarlar, Allah eləməsin, bilsələr ki, şəhərdəsiniz, bütün vilayəti xarabazara döndərəcəklər. Bir gecə monqol ordusu Bitlisə yaxınlaşdı. Sultanı yuxudan oyatdılar. O, vəziyyətin ciddi olduğunu görüb Məlik Əşrəfin qızına dedi: sənin atanın məsləhətinə nahaq qulaq asmadım. Mənimlə getmək istəyirsən? Qız həvəslə, öz iradəsi ilə Cəlaləddinə qoşuldu və onlar atlanıb gecənin qaranlığında gözdən itdilər. Şeyx Əlaədövlə Simnani həzrətləri öz mürşidi Şeyx Nurəddin Əbdurrəhman Kəsrəfi (əl-İsfaraini) həzrətlərindən eşitmişdir ki, Sultan Cəlaləddin Uca Allahın xidmətçiləri (övliyaları) dərəcəsinə yüksəlmişdir”.

Fəzlullah Rəşidəddin xarəzmşah haqqında yazısını belə tamamlayır: “Digərləri isə iddia edirlər ki, Cəlaləddin öz libasını və silahını rastlaşdığı adamlara özü vermiş, əvəzində onların qaba paltarlarını geyinərək sufi və dərviş kimi ömür sürməyə başlamışdır”.

Əlaəddin Ataməlik Cuveyni isə öz hekayətini belə bitirir: “Amma başqaları nəql edirlər ki, monqollarla son döyüşdən sonra Xarəzmşah Cəlaləddin dərviş libası geyinərək sufi olmuş və müsəlman ölkələrində abid kimi yaşamışdır. Bir neçə il sonra şəhərlərdə və kəndlərdə davamlı olaraq şad xəbərlər yayıldı ki, sultanı hansısa şəhərdə görüblər”.

Mövlanə Cəlaləddin Rumi: “Allah ilə olduqdan sonra ölüm də, olum da xoşdur”.

Haşiyə. Rəvayətə görə, Xarəzmşahlar dövlətində doğulmuş Mövlanə Cəlaləddin Ruminin (1207–1273) atası Muhəmməd Bəhaəddin Vələd (1152–1231) Xarəzmşah Cəlaləddinin (1199–1231) bibisi oğludur. Göründüyü kimi, 1231-ci il hər iki Cəlaləddinin taleyində həlledici il olmuşdur. Həmin il Xarəzmşah Cəlaləddin ibn Muhəmməd izsiz-soraqsız yoxa çıxmış, Mövlanə Cəlaləddin ibn Muhəmmədin isə əksinə, səsi-sorağı tədricən bütün İslam aləminə yayılmağa başlamışdır.

Bir məsələni də qeyd edək: Türkiyəli tədqiqatçı Əbdulbaki Gölpinarlı faktlarla sübut etmişdir ki, Cəlaləddin Ruminin nəsil şəcərəsi və onun 1231-ci ilə qədərki həyatı barədə rəvayətlərin əksəriyyəti ziddiyyətli və qeyri-dəqiqdir. Məsələn, bir qəzəlində Xarəzm ordusu ilə Qurilər dövlətinin qoşunları arasında döyüşdən (1201–1206) bəhs edir. Digər bir şeirində isə bildirir ki, Səmərqənd Xarəzmşah tərəfindən zəbt edilərkən (1212) orada olmuşdur. O, bu zaman şahidi olduğu bir hadisəni də təsvir edir. Halbuki Cəlaləddin Rumi barəsində yayılmış bioqrafik məlumatlara görə, həmin vaxt onun 4–5 yaşı ancaq olardı. Başqa bir misal: onun 1207-ci ildə doğulduğu deyilsə də, son araşdırmalar göstərir ki, Mövlanə Cəlaləddin Rumi Xarəzmşah Cəlaləddin Manquberdi ilə demək olar ki, eyni tarixdə – 1200-cü ildə anadan olmuşdur.

Deyilənə görə, Mövlanə Cəlaləddin Ruminin əsli Bəlx şəhərindəndir. Bir fərziyyəyə əsasən, onun ailəsi bu şəhəri 1219-cu ildə tərk etmişdir. Həmin tarixdən iki sonra – 1221-ci ilin yazında monqollar Bəlxi yandırmış və şəhər sakinlərinin hamısını son nəfərinədək qətlə yetirmişdilər. Əgər salnaməçilər şəhərin başına gətirilmiş faciənin miqyasını şişirtmirlərsə, böyük ehtimalla, orada Cəlaləddin Ruminin həqiqətən də bəlxli olduğunu təsdiq edə biləcək adam və ya sənəd qalmamışdı. Görünür, elə bu səbəbdən sözügedən məsələni dəqiqləşdirmək mümkün olmamışdır. Çingiz xanın bəlxlilərə belə qəzəblənməsini isə onunla izah edirlər ki, 1220–1221-ci illərdə çox çətin vəziyyətə düşmüş şahzadə Cəlaləddin Manquberdi məhz bu şəhərdə sığınacaq tapıb vaxt qazanmış, sonra isə ətrafına qüvvə toplayıb monqollarla mübarizəni davam etdirmişdir.

Cəlaləddin Rumi 1231-ci ildən 1241-ci ilədək Seyid Bürhanəddin Tirmiziyə müridlik etmiş, onun yanında seyri-süluk (təsəvvüfdə cəhalətdən elmə doğru hərəkət) deyilən mənəvi təlim və tərbiyə yolunu keçmişdir. 1244-cü ildə Şəmsəddin Təbrizi (1185–1248) ilə tanışlıqdan və onunla söhbətlərdən sonra Cəlaləddin sanki yeni bir aləmə daxil olmuş və özünü tamamilə təsəvvüfə həsr etmişdir. Bütün vücudunu İlahi eşq bürümüş Cəlaləddin Rumi Mövlanəyə çevrilmişdır.

Cəlaləddin Rumi həm türk, həm də fars dilini bilirdi. Lakin şeirlərini əsasən fars dilində yazırdı. Ruminin adı ilə bağlı olan Mövləvilik təriqətini onun oğlu Sultan Muhəmməd Vələd (1226–1312) qurmuşdur. Deyilənə görə, Sultan Vələdin anası Gövhər xatun Xarəzmşahlar xanədanının nümayəndəsi idi. Onun adının əvvəlində “sultan” sözünün olmasını da məhz bununla izah edirlər. Mövlanənin digər oğlunun adı Əlaəddin Muhəmməd, kiçik oğlunun adı isə Müzəffərəddin Alim Çələbi olmuşdur. Cəlaləddin Ruminin Fatimə Məlikə Xatun adlı bir qızı da var idi. Qeyd etmək lazımdır ki, orta əsrlərdə “məlikə” və “xatun” sözlərini adətən hökmdar nəslindən olan qadınların adlarına əlavə edirdilər.

XARƏZMŞAH CƏLALƏDDİN İLƏ MÖVLANƏ CƏLALƏDDİN ARASINDA BƏZİ OXŞARLIQLAR

Xarəzmşah Cəlaləddin

1.Xarəzmşah Cəlaləddin Manquberdi 1199-cu ildə dünyaya gəlmişdir.

2. Sultan Cəlaləddin Manquberdi Xarəzmşahlar dövlətinin yeddinci hökmdarıdır.

3. Xarəzmşah Cəlaləddin Manquberdinin atasının adı Muhəmməddir.

4. Xarəzmşah Cəlaləddin Manquberdinin atasının tam adı Əlaəddin Muhəmməddir.

5. Cəlaləddinin Manquberdinin üç oğlu olmuşdur.

6. Sultan Cəlaləddin Manquberdi xarəzmşahlar xanədanının sonuncu nümayəndəsi idi.

7. Rəvayətlərə görə, Sultan Cəlaləddinin atası Xarəzmşah Əlaəddin Muhəmmədin ən çox hörmət bəslədiyi din xadimi böyük sufi şeyxi Nəcməddin Kubra (1145-1221) idi. Ürgənc şəhərinin mühasirəsi zamanı Çingiz xan onun amanda olduğunu bildirsə də, Şeyx Nəcməddin Kubra ölümə məhkum edilmiş camaatı tərk etməyərək monqollarla döyüşdə şəhid olmuşdur. Şeyxin məzarı Türkmənistanın Daşoğuz vilayətinin Köhnə Ürgənc şəhərindədir.

8. 1220-1221-ci illərdə çox çətin vəziyyətə düşmüş Cəlaləddin Manquberdi Bəlx şəhərində sığınacaq tapmış, bəlxlilərdən yardım almışdır.

9. Xarəzmşah Cəlaləddin Xorasan vilayətindən 1221-ci ildə çıxıb getməyə məcbur olmuşdur.

10. Xarəzmşah Cəlaləddin Manquberdi öz vətənini monqol istilası üzündən tərk etmişdir.

11. Cəlaləddin Manquberdinin mənsub olduğu Anuştekinlər nəslində şəxs adlarına “sultan”, “məlikə”, “xatun” kimi titullar əlavə edilirdi.

12. Sultan Cəlaləddin Manquberdinin ata nənəsi sənədləri belə imzalayırdı: “Cahan (dünya) məlikəsi (hökmdarı) Türkan xatun”.

13. Sultan Cəlaləddinin atası Xarəzmşah Əlaəddin Muhəmmədin titullarından biri “sultan” idi.

14. Xarəzmşah Cəlaləddin Manquberdi çox igid bir insan olmuşdur.

15. Cəlaləddin Manquberdinin və onun atası Sultan Əlaəddin Muhəmmədin Abbasi xəlifələrinə qarşı münasibətləri yaxşı olmamışdır.

16. Sultan Cəlaləddin 1225-ci ildə Bağdad ətrafında olmuş, Abbasi xəlifəsi ən-Nasirin qoşunlarına qarşı cavab əməliyyatları keçirmiş, xəlifəyə məktublarında onu tənqid etmişdir.

17. Xarəzmşah Cəlaləddin Manquberdi həm türk, həm də fars dilini yaxşı bilirdi.

18. Sultan Cəlaləddin Manquberdi 1231-ci ildə öldürülmüş və ya yoxa çıxmışdır.

19. Sultan Cəlaləddin Manquberdinin ömrünün sonu indiki Türkiyə ərazisində keçmişdir.

20. Salnamələrə görə, Cəlaləddin Manquberdi 1231-ci ildən sonra dərviş həyatı sürmüş və sufi olmuşdur.

21. Cəlaləddin Manquberdinin hörmət bəslədiyi şəxslərdən biri təbrizli Şəmsəddin idi.

22. Təbrizli Şəmsəddin onu tanıyan insanların hamısının ehtiramla yanaşdığı mömin və alicənab bir şəxs olmuşdur.

23. Sultan Cəlaləddinin həyatının böyük bir hissəsi monqollarla mübarizədə keçmişdir.

24. XIII-XIV əsrlərin böyük sufi şeyxlərindən bəziləri hesab edirdilər ki, Sultan Cəlaləddin övliya dərəcəsinə yüksəlmiş şəxslərdən biridir.

25. Sultan Cəlaləddin Manquberdiyə aid olduğu iddia edilən məzar dersimlilərin ən müqəddəs ziyarətgahlarındandır.

-----

Cəlaləddin Rumi

1.Mövlanə Cəlaləddin Rumi 1200-cü ildə anadan olmuşdur.

2.Mövlanə Cəlaləddin Ruminin əsli Xarəzmşahlar dövlətindəndir.

3. Mövlanə Cəlaləddin Ruminin də atasının adı Muhəmməddir.

4. Cəlaləddin Ruminin isə həm qardaşının, həm də ortancıl oğlunun adı Əlaəddin Muhəmməddir.

5. Cəlaləddinin Ruminin də üç oğlu olmuşdur.

6.Cəlaləddin Ruminin ata nənəsi və həyat yoldaşı güya xarəzmşahlar xanədanından olmuşlar.

7. Rəvayətlərə görə, Mövlanə Cəlaləddin Ruminin atası Sultan Bəhaəddin Muhəmmədin mürşidi Şeyx Nəcməddin Kubra, sonuncunun müəllimi isə Baba Fərəc Təbrizi idi. Kubraviyyənin bəzi ələvi təriqətlərinə (nurbəxşilərə və zəhəbilərə) böyük təsiri olmuşdur. Kubraviyyə təriqətinin digər məşhur nümayəndələri Şeyx Ruknəddin Əlaədövlə Simnani (1261-1336) və onun mürşidi Şeyx Nurəddin Əbdurrəhman əl-İsfaraini Kəsrəfidir (?-1317).

8.Mövlanə Cəlaləddin Ruminin əsli qədim Bəlx şəhərindəndir və onun ailəsi oranı 1219-cu ildə tərk etmişdir.

9.Cəlaləddin Rumi Xorasan vilayətindən 1219-1220-ci illərdə çıxıb getməyə məcbur olmuşdur.

10.Bir fərziyyəyə görə, Cəlaləddin Rumi də öz vətənini monqol istilası üzündən tərk etmişdir.

11.Cəlaləddin Ruminin övladlarının adlarının əvvəlində və ya sonunda “sultan”, “məlikə”, “xatun” kimi titullar vardır.

12.Mövlanə Cəlaləddin Ruminin ata nənəsinin adı və ya titulu belə idi: “Cahan məlikəsi (Məlike-i- Cahan)”.

13.Cəlaləddinin atası Bəhaəddin Muhəmmədin fəxri titullarından biri “sultan” idi.

14.Mövlanə Cəlaləddin Rumi də çox cəsarətli bir insan idi.

15.Cəlaləddin Ruminin və onun atası Sultan Bəhaəddin Muhəmmədin də Abbasi xəlifələrinə qarşı münasibətləri yaxşı olmamışdır.

16.Rəvayətə görə, Mövlanə və atası Bəhaəddin Muhəmməd 1221-ci ildə Bağdad şəhərində olmuşlar. Bəhaəddin şəhərin Cümə məscidində xütbə oxuyub Xəlifə ən-Nasiri tənqid etmişdir.

17.Mövlanə Cəlaləddin Rumi həm fars, həm də türk dilində şeirlər yazmışdır.

18. Cəlaləddin Rumi öz həyatının növbəti və əsas mərhələsinə 1231-ci ildə qədəm qoymuşdur.

19.Mövlanə Cəlaləddin Ruminin ömrünün böyük bir hissəsi indiki Türkiyə ərazisində keçmişdir.

20.Cəlaləddin Ruminin təsəvvüfə keçidi 1231-ci ildən başlamış, sonda o, böyük sufi şeyxi olmuşdur.

21.Cəlaləddin Ruminin yaxın dostu və mürşidi Şəmsəddin Təbrizi idi.

22.Şəms Təbrizi onu tanıyan insanların hamısının ehtiramla yanaşdığı mömin və alicənab bir şəxs olmuşdur.

23.Mövlanə Cəlaləddin Ruminin yaradıcılığında Xarəzm və monqol motivləri vardır.

24.Təsəvvüf əhli (sufilər) hesab edir ki, Mövlanə Cəlaləddin Rumi övliya dərəcəsinə yüksəlmiş şəxslərdən biridir.

25.Mövlanə Cəlaləddin Ruminin Konya şəhərindəki məzarı Türkiyənin ən müqəddəs ziyarətgahlarındandır.

-----

P.S. Belə bir ehtimal var ki, 1244-cü ilin noyabrında Cəlaləddin Rumi ilə görüşmüş Şəmsəddin Təbrizi, əslində, Xarəzmşah Cəlaləddindir. Başqa bir gümana görə, Şəmsəddin Təbrizi Cəlaləddin Ruminin özüdür. Bəs bu iki fərziyyəni bir-biri ilə tamamlasaq hansı nəticəni alarıq?

– Bu suala cavab tapmaq üçün 1231-ci ilin avqustuna qayıtmalıyıq. Beləliklə, tək qalmış bahadır atının üzünü onu təqib edən monqollara tərəf döndərir və iti qılıncını sıyırır. Ovçudan ova çevrilən düşmən ölülərini qoyub qaçır. Budur, qəhrəmanımız nabələd olduğu, tanımadığı Diyarbəkr dağlarının ətəyində dayanmışdır. Dünyanın ən sirli, ən sakral yerləri dağlardır. Dağ ucalıqdır, dağ məğrurluqdur, dağ müqəddəsdir. İgid döyüşçü özünün sonuncu zirvəsini fəth etmək üçün atını dəhmərləyib yola düzəlir. Həmin yol onu şahlıqdan, qılıncdan, qandan, dünyanın ötəri işlərindən ayırıb mənəviyyat aləminə aparacaq, əbədi səadətə qovuşduracaqdır.

1244-cü ilin noyabrına 13 il 3 ay qalırdı.

Ardı var…

Araz ŞƏHRİLİ.

Araşdırmaçı jurnalist.

Fedai.az

& VƏTƏNSEVƏRLƏR

Araşdırma 

22.09.2020