1) HAYLARIN ƏSL VƏTƏNİ EFİOPİYA, ERMƏNİLƏRİN ƏSL VƏTƏNİ İSƏ ORTA ASİYA, SİBİR, ALTAY VƏ HİNDİSTANDIR

 1 HİSSƏ

ERMƏNİLƏRİN ƏSL VƏTƏNİ – HİNDİSTAN, YOXSA EFİOPİYA?

Araz Şəhrilinin 

“Səfəvilər: paralellər, ehtimallar, həqiqətlər…” əsərindəki faktlar əsasında Azərbaycanın tarixi torpaqlarında qondarılmış Hayastanın 47 şəhərinin hazırkı və keçmiş adlarından 38-nin eynisi və ya çox oxşarı Afrika və Cənub-Şərqi Asiya ölkələrində mövcuddur. Nəzərə almaq lazımdır ki, yerdə qalan 9 şəhərdən –

1) Byureqavan 1945-ci ildə salınmış, indiki adını 1974-cü ildə almışdır;

2) Çarentsavan 1948-ci ildə salınmış, 1967-ci ildə hay şairi Çarentsin adı veilmişdir;

3) Martuni 1830-cu ildə salınmış, ilk adı Aşağı Qaranlıq olmuş, 1926-cı ildə dəyişdirilmişdir;

4) Metsamor 1969-cu ildə salınmışdır;

5) Stepanavan 1810-cu ildə salınmış, əvvəlki adı Cəlaloğlu olmuş, 1924-cü ildə dəyişdirilmiş, bolşevik Stepan Şaumyanın adı verilmişdir;

6) Spitak şəhərinin əvvəlki adı Hamamlı olmuş, 1949-cu ildə dəyişdirilmişdir;

7) Zaxqadzor şəhərinin əvvəlki adı Dərəçiçək olmuş, 1920-ci ildə Dərəçiçək toponimini hay dilinə tərcümə edərək, Zaxqadzora çevirmişlər.

Qondarma Hayastanın yalnız Artaşat və Yeğvard şəhər adlarının paralelləri barədə məlumat əldə olunmamışdır.

Beləliklə, son iki əsr ərzində salınmış Byureqavan, Çarentsavan, Martuni, Metsamor, Spitak, Stepanavan, Zaxqadzor şəhərlərinin adlarını istisna etsək, Hayastanda paralel toponimlərinin faizinin 95 olduğunu görərik. Bu, Qafqazda ən yüksək göstərici olmaqla, müasir hayların böyük əksəriyyətinin əcdadının Qərbi Azərbaycan torpaqlarına Cənub-Şərqi Asiyadan və Afrikadan gəldiyini göstərir.

Orta əsr hay tarixçisi Movses Xorenatsinin və gürcü əsilli müasir ABŞ tarixçisi Kirill Tumanovun məlumatlarına görə, hayların 89 feodal nəslindən otuz beşi Manna–Midiya, Əhəməni–Parfiya, alan–bulqar, yunan–Roma mənşəlidir. Apardığımız araşdırmaya görə, həmin 89 nəsildən 37-nin adının eynisi və ya bənzəri Cənub-Şərqi Asiya və Afrika ölkələrində mövcuddur. Şübhəsiz ki, əsl rəqəmlər bundan da yüksəkdir. Faktiki olaraq, hayların feodal nəsillərinin əhəmiyyətli bir hissəsi etnik cəhətdən hay deyildir. Ümumiyyətlə isə, apardığımız təhlil onu söyləməyə imkan verir ki, hayların etnik tərkibinin bir neçə komponentdən ibarətdir və bu xalq, əslində, monoetnik deyildir. Sözügedən nəsillərin bir hissəsi Sibir, Altay, Pamir və Hindistandan, digər hissəsi ilə aşağı təbəqələri isə, çox güman ki, Efiopiyadan və semit xalqlarının yaşadıqları başqa ərazilərdən gəlmişlar. Belə ki, qondarma Hayastanın Ararat, Areq, Artik, Ağin, Balak, Baqaran, Bavra, Berd (pəhləvicə «qala» deməkdir-red.), Bjni, Erivan, Gorus, Gümrü, Qarni, Qapan, Qavar, Lori, Mehri, Sevan, Sisian, Talin, Ucan, Vanand, Vank(? bu seçdirilmiş toponimlər isə türkcədir-red.) və s. yer adları Sibirdə, Altayda, Hindistanda, Nepalda və Efiopiyada (əsasən bu ölkənin Amhara bölgəsində) təkrarlaır. Hayların mifik əcdadı “Hayk”ın adı Efiopiyanın Amhara bölgəsində, onun törəmələri “Ara”nın, “Aram”ın, “Aramais”in, “Arma”nın, “Gegam”ın adları isə həm Efiopiyanın, həm də Hindistanın toponomikasında əks olunmuşdur. Paralellərdən bəzilərini Dara–Qaumata qarşıdurmasından sonrakı köçlərlə, yaxud “Tövrat”ın təsiri ilə əlaqələndirsək belə, onların hamısını, xüsusilə Efiopiya ilə bağlı olanlarını bu amillərlə izah etmək mümkün deyil.

HAYASTANIN EFİOPİYA İLƏ ƏLAQƏLİ TOPONİMLƏRİ

1) Ağin (Hayastanda hay kəndi) – Agin (Efiopiyanın Somali ştatında bölgə);

2) Ara (mifik hay çarı, digər mifik hay çarı Aramın oğlu) – Ara (Hayastanda kənd, əvvəlki adı Bazarcıq olmuş, 1828-ci ildən sonra Türkiyədən gəlmiş haylar tərəfindən dəyişdirilmişdir) – Ara (Hayastanda əvvəlki adı Qarnıyarıq olmuş dağ) – Ara Shetan, Ara Terra (Efiopiyada göl və ərazi) – Ara (Efiopiyanın Tigray vilayətində yer adı);

3) Areq (Hayastanda kənd, əsl adı Pirmələk, köklü əhalisi azərbaycanlılar olmuş, 1918-ci ildə gəlmə haylar yerli sakinləri qırıb kənddə məskunlaşmış, adını Areq qoymuşlar) – Areg Mariam (Efiopiyanın Amhara bölgəsində yer adı);

4) Arma (hayların mifik əcdadı Haykın nəticəsi) – Arma (Nigeriyada və Malidə xalq);

5) Aştarak (Hayastanda şəhər) – Ashtar, Aştar (İordaniyanın qərbində mövcud olmuş qədim Moab ölkəsində və Efiopiya ilə Eritreyanın ərazilərində mövcud olmuş Aksum krallığında ən çox pərəstiş edilmiş tanrılardan biri);

6) Aqarak, Aqarakavan (Hayastanda iki şəhər) – Agaro, Haggaro (Efiopiyanın Oromia bölgəsində şəhər);

7) Berd (Hayastanda şəhər) – Bug Berd (Efiopiyanın Somali bölgəsində kənd);

8) Hayk və ya Haig (gəlmə hayların mifik əcdadı) – Hayq və ya Haik (Efiopiyanın Amhara bölgəsində göl və şəhər) – Haik (İranın Yəzd ostanında kənd);

9) Qavar (Hayastanda şəhər) – Gawar (Efiopiyada və Cənubi Sudanda yaşayan nuer xalqının dörd qolundan biri);

10) Lori (Hayastanda vilayət) – Lori (Efiopiyanın Amhara bölgəsindəki Simien milli parkında kənd);

11) Masis (Hayastanda şəhər və kənd, qədim adı Uluxanlı olmuş, gəlmə haylar tərəfindən qəyişdirilmişdir) – Masisa (Sierra-Leonenin Şimal vilayətində yaşayış məntəqəsi) – Masisa (Konqonun Kouilou bölgəsində yer adı);

12) Mazazatsi (hayların feodal nəsli) – Mazaza (Zambiyada kənd) – Mazaza (Namibiyada kənd) – Mazaza (Konqoda çay);

13) Mexnuni (gəlmə hayların feodal nəsli) – Mexnun (Eritreyada soyad);

Hay–Efiopiya əlaqələrindən danışarkən belə bir məsələyə də toxunmaq yerinə düşərdi: haylar uzun illərdən bəri bütün dünyaya göstərmək istəyirlər ki, hay əlifbasını guya Mesrop Maştots yaratmışdır. Lakin SSRİ-nin görkəmli dilçi alimlərindən biri olan akademik Dmitri Olderoqqenin hələ 1975-ci ildə dərc edilmiş “erməni–Efiopiya əlaqələri tarixindən” adlı məqaləsində göstərildiyi kimi, hay əlifbası Efiopiya (amhar) əlifbası əsasında düzəldilmişdir.1 Onu da qeyd edək ki, hayların Mesrop Maştots barəsində uydurmaları Efiopiyanın özündə də etirazlar doğurmuşdur. Efiopiya alimləri açıq şəkildə bildirmişlər ki, Mesrop Maştotsun adı ilə bağlanan əlifba əslində amhar əlifbasının eynidir.

Beləliklə, toponim paralellərini də nəzərə alaraq deyə bilərik ki, haylar hələ Efiopiya ərazilərində yaşadıqları dövrdə oğurladıqları amhar əlifbasını da götürüb Azərbaycana və dünyanın digər yerlərinə köç etmişlər.

Ardı var…

Araz ŞƏHRİLİ

Fedai.az

Redaksiyadan: Öncə bildirək ki, bu möhtəşəm bir araşdırmadır. Çox güman ki, bu zahiri bənzərliklər heç də təsadüfi deyil. X-XI əsr mənbələrindən olan İranın Ziyarilər xanədanının son hökmdarı Ünsürülməali Keykavus ibn İskəndər ibn Qabus ibn Vəşmgir ibn Ziyar tərəfindən 1082-1083-cü miladi ilində (475 hicri qəməri) oğlu Gilanşaha bir «Vəsiyyətnamə», ya «Nəsihətnamə» kimi yadigar qalan bir əsərdə ermənilər «qara qullar» zümrəsinə aid edilib. Digər bir maraqlı məqam isə 35 nəslin Altay, o cümlədən Manna–Midiya, Əhəməni–Parfiya, alan–bulqar mənşəli olmasıyla bağlıdır. Arsaqlar Uc bəyləri kimi Böyük Arsaqların çöküşündən sonra bölgəyə gəldikdən sonra Romalıların yerli Kornif, Afrodita və s. məbəd xarabələrində ellikcə müqəddəs məbəd fahişəliyi ilə məşğul olan toplum kimi istifadə etdiyi hay-boşlardan qeyri məqsədlər üçün istifadə etmək qərarına gəldilər. Bu günkü qriqoryanlıq və uydurma «artsax» «sevgiləri bu tarixi epizodla bağlıdır. Altaylılarıın bu yığma toplumun genetikasında əks olunması isə Altaydan qaçıb gələrək, haylar arasında yaşamış Vardan Mamikonyan və onun sülaləsi ilə bağlıdır. Onlar cinli tayfası kimi bu gün də ermənilər içində yaşamaqdadırlar. Görkəmli etnoqrafımız Qiyasəddin Qeybullayev onların son nümayəndəsi kimi erməni şairi Avetik İsakyanı göstərmişdi və azərbaycanlılar arasında da cinli tayfasının nümayəndələri var. Qarabağda Cinli adında kənd var. Mətndə seçdiyimiz bəzi toponimlərin — İrəvan, Kapan, Gorus, Ucan, Vanand, Vank və s. sırf türk toonimləridir. Bir faktı xüsusiylə vurğulamaq yerinə düşər ki, Vank (Vəng) sözü bu gün yanlış anlaşılan bir türk sözüdür. Bu söz sırf türkcə məbəd deməkdir. Çünki məbəd, kilsə (Gel-İsa-İsa məqamı) sonradan dilimizə keçən bir sözdür. Ermənicə isə kilsə — եկեղեցին (yekeghets’in)-adlanır. Yəni bu gün bu yanlış düşüncənin qarşısını almalıyıq. Türkcə vəng-məbəd sözünü görən hər kəs bunun erməni sözü olduğunu düşünür. Müəllifə bir daha minnətdarlığım bildirir və bu cür maraqlı mövzularla oxucularımızı çox intizarda qoymayacağına əminəm. — Xaqani Ədəboğlu.

& VƏTƏNSEVƏRLƏR

Araşdırma 

10.01.2021.

PROFESSOR RAFİQ ƏLİYEV QƏRAR QƏBULETMƏ NƏZƏRİYYƏSİ BARƏDƏ DANIŞIR...

Rafig Aliyev: Generalized Decision Theory. The main drawback of the existing utility theories is that they are good for laboratory examples with simple, well-defined gambles. However, real economic choice problems extremely differ from such settings; they are characterized by vague preferences and imprecise information.

& VƏTƏNSEVƏRLƏR

AZƏRBAYCAN - TÜRKİYƏ DOSTLUĞU VƏ QARDAŞLIĞI SARSILMAZDIR

Türkiyə dünya miqyasında Azərbaycana ən böyük dəstək verən ölkədir. Azərbaycan da bütün məsələlərdə, beynəlxalq arenalarda daim Türkiyənin haqq işini dəstəkləyir. Elə bir məsələ olmayıb və olmayacaq ki, Azərbaycan öz dəstəyini Türkiyəyə göstərməsin. Hazırda bölgədə gedən bütün proseslərdə birmənalı şəkildə Azərbaycan dövləti və Azərbaycan xalqı Türkiyə dövlətinin və xalqının yanındadır. "Azərbaycan - Türkiyə" şeirini Bəxtiyar Vahabzadə özü səsləndirir.

& VƏTƏNSEVƏRLƏR

"ALİM" FİLMİ / AZƏRBAYCAN DİLİNDƏKİ VERSİYASI

Rafiq Əziz oğlu Əliyev (10 fevral 1942, Novruzlu, Ağdam, Azərbaycan Respublikası) — texnika elmləri doktoru (1975), professor (1976), AMEA-nın müxbir üzvü, Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetinin Avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemləri kafedrasının sabiq müdiri, MBA proqram direktoru, ADNA, Corciya Dövlət Universiteti, Atlanta, ABŞ, BBA Proqram direktoru, "Zadə irsi və süni intellekt" Assosiasiyasının prezidenti.

Bu kiçik, lakin məzmunlu, maarifləndirici filmdə o qəder həyat fəlsəfəsi var ki, insani yaşamaga, yaratmaga səsləyir. Deməklə, danışmaqla, yazmaqla qurtarmaz. Rafiq müəllimin ailə düsturu ise "mən kiminlə yox kim mənimlə" prinsipi onun, elmin məsuliyyətli və mürəkkəb sahəsində irəliləməsində əlindən tutan vacib amildir. Allah dünya elminin inkişafı naminə professora uzun və saglam omür bəxş etsin. Amin !

& VƏTƏNSEVƏRLƏR

UNUTMAĞA HAQQIMIZ YOXDUR !..

                                              Mustafa Çəmənli yazır

Bu, Sədi Şirazinin kəlamıdır ki, deyir: "Ermənidir yer üzünün Əhriməni, insanlığın düşmənidir, düşməni". Bu isə gürcülərin atalar sözüdür: "Erməni gəldi, yeni bəlalar gətirdi". Ermənilərin özləri barədə bu məsəli də çox sərrastdır: "Varteğ hay, anteğ vay - harda hay (erməni) var, orda vay var"...

Ey mənim ürəyiyumşaq xalqım! Ey mənim tükü tükdən seçən, zərifdən zərif, qəlbi geniş, duyğusal millətim! Xalq olaraq intiqamçı, irqçi deyilik, əl tutanıq, humanistik, bağışlayanıq, amma məncə, yetər! Hissiyyata qapılmamalı, əndazəni aşmamalıyıq. Adam var ki, onu yüz nəfərin yanında oğurluq üstə tutsan, şivən qoparıb həyasızlıq edəcək, səsini başına atıb deyəcək ki, oğurluq etməmişəm, mənə böhtan atırsınız... İndi biz Heredotdan, Pultarxdan bu yana dünya tarixçilərindən bir kitablıq sitatlar gətirsək, S.N.Qilinkanın "Azərbaycan ermənilərinin Rusiya hüdudlarına köçürməsinin təsviri" (əslində isə ermənilərin Azərbaycana köçürülməsi), "Rusiyanın Ərzurumdakı baş konsulu Mayevskinin qeydləri"ni, V.L.Veliçkonun "Qafqaz" kitabını sətir-sətir onlara oxutsaq da, zərrəcə pəysinməzlər, əksinə, yer üzünün ən qədim xalqı, hətta Adəm peyğəmbərin onlara məxsusluğunu, Nuhun tufanında "fədakarlıq" göstərdiklərini söyləyəcəklər. O qədər ədalətsizdirlər ki, Çingiz xan, Əmir Teymur, Şah İsmayıl, Nadir şah Əfşar kimi türk sərkərdələrinin varlığını belə inkar edərlər. Ağızlarını açan kimi guya bizim eradan əvvəl yaşamış II Tiqrandan danışacaqlar...

Bilmirəm, hansı axmaq tarixdə olmayan "böyük ermənistan" ideyasını bunların ağlına salıb. Bu erməniləri başa salan bir Allah bəndəsi tapılmır ki, desin indi hansı zəmanədi, sən hansı gücün və qüdrətinlə "dənizdən dənizə" dövlət yarada bilərsən?!

Bu ermənilərin son iki yüz ildə bizim başımıza açdıqları oyunları, müsibətləri xəyalımdan keçirib düşünürəm ki, əldə etdiklərinə görə şükür etməyən xalq haqqında yazmağın nə faydası! Guya onlar hardan gəldiklərini, bizim torpaqlarda necə məskunlaşdırıldıqlarını bilmirlər? Guya onların bir qisminin vaxtilə İran ərazisindən köçürülmələrinin memarlarından olan A.S.Qriboyedovun rus imperatoruna yazdığı məktubdan xəbərləri yoxdur? Var! Oxumayıblarsa, yadlarına sala bilərik. A.S.Qriboyedov yazırdı:

 "Əlahəzrət, ermənilərin mərkəzi rus torpaqlarında məskunlaşmasına icazə verməyin! Onlar elə tayfadırlar ki, həmin yerlərdə bir neçə on il yaşadıqdan sonra dünyaya hay-küy salaraq bura bizim qədim dədə-baba torpaqlarımızdır deyəcəklər!"

Ermənilər azərbaycanlıların "Yersiz gəldi, yerli qaç" atalar sözlərini özlərinə şüar seçdilər. O zamankı ictimai-siyasi proseslər, Çar Rusiyasının Osmanlı Türkiyəsi ilə, İranla apardığı müharibələr onların xeyrinə işlədi. Ermənilər bu gün 10 fevral 1828-ci ildə Çar Rusiyası ilə İran arasında bağlanmış Türkmənçay müqaviləsindən sonra aralıq bufer-xristian dövləti yaratmaq eşqinə düşən çar I Nikolayın onlar üçün "erməni vilayəti" adlı inzibati ərazi vahidi yaratdıqlarını hansı üzlə dana bilərlər? İnkar etmək mümkündürmü?!

Çar və nəhayət, bolşevik Rusiyasının maddi-mənəvi yardımı ilə tarixi Azərbaycan torpağında yox yerdən özlərinə dövlət yaradan bu haylar Allahlarına şükür etməkdənsə, heç zaman sakit oturmadılar. Mir Möhsün Nəvvabın "1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası", Məmməd Səid Ordubadinin 1918-ci il hadisələrindən bəhs edən "Qanlı sənələr" kitablarını oxumaq kifayətdir ki, nə qədər qəddar, kəmfürsət tayfa ilə qonşu olduğumuzu dərk edək. Ermənilərin Şuşada törətdikləri ağılasığmaz vəhşilikləri gözü ilə görən Mir Möhsün Nəvvab dəhşətə gələrək onlara üz tutub soruşur: "Əvvəla, bu tayfadan (erməni) sual edirəm ki, bu qədər mərdiməzarlıq və nahaq qanlar tökməkdə, mülklərin və malların talan və tarac edilməsində və yanıb xarabazlığa   çevrilməsində səbəb və mətləbiniz nədən ibarətdir?

Əgər məqsədiniz padşahlıq və kral olmaqdırsa, sizin bu təbiətinizlə və insafsızlığınızla ağla sığan şey deyil. Ağıllı və kamallı insanın sizin haqqınızda düşüncəsi belədir ki, belə səfeh hərəkətlərlə sizin tayfaya nəinki padşahlıq, heç koxalıq və kəndxudalıq da yaraşmır. Bu, dəfələrlə mötəbər dəlillərlə sübut olunmuşdur.

...Siz bu vəhşi təbiət və qəddarlıqla, beş-altı şahı banklara toplamaqla, fəqir-füqəranı aldadıb zorla onlardan beş-üç şahı qopardıb cibinizi doldurmaqla, bığınızı burub başınıza papaq qoymaqla və çiyninizə yapıncı salmaqla padşah olmaq mümkün deyil. Nahaq qanlar töküb namərdliklə qəflətən insan məxluqunu öldürüb, burun-qulağını kəsib, başına nal çalmaqla və başqa növ vəhşiliklə böyük olmaq mümkün deyildir. Belə qəddar və vəhşi adamlar nəinki böyük olmaz, əksinə, o, həmişə zəlil və bütün məxluqatın ayaqaltısı olar. Siz xalqınız içərisində əkdiyiniz qəddarlıq toxumunun tezliklə barını görəcəksiniz. Bununla siz başqaları üçün qazdığınız quyuya, yəqin edin ki, özünüz düşəcəksiniz". (M.M.Nəvvab. "1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası" Azərbaycan nəşriyyatı, 1993, səh. 55-56).

Bu həssas qəlbli, ağzıdualı və müdrik kişinin ermənilər barədə yazdığı bu fikirlərdən 115 il keçib. Bu 115 ildə ermənilərin xasiyyətində, əməlində nə dəyişib? Heç nə! Bir az da qəddarlıq, bir az da azğınlıq, qudurqanlıq! Belə qənaətə gəlmək olar ki, min il də keçsə, xasiyyəti, əxlaqı dəyişmək olmaz; irsiyyət, qan yaddaşı hər zaman özünü göstərəcəkdir! Yüz il bundan əvvəl, ingilis jurnalisti ermənilərin davranışlarını müşahidə edərək bu qənaətə gəlmişdir ki, "Daşnaklar üçün öldürülmüş erməni çox qiymətlidir. Əgər bu hadisədən necə lazımdır istifadə edə bilsələr, onda o, təbliğat üçün çoxlu xeyir gətirə bilər". Dahiyanə müşahidədir. İndi bildinizmi bu 44 günlük Vətən müharibəsi dövründə, dəfələrlə müraciət olunmasına baxmayaraq, ermənilər döyüşdə öldürülən əsgərlərinin meyitini nə üçün götürmürdülər... Səbəbi - şərəfsizlik, hiyləgərlik!

Murdar erməni "ideoloq"u Zori Balayan iyrənc sətirlərlə dolu "Ruhumuzun canlanması" kitabında azərbaycanlı-türk uşağına vəhşicəsinə işgəncə vermələrini, onu ağlasığmaz amansızlıqla qətlə yetirmələrini yalnız ən yırtıcı məxluqların duya biləcəyi bir məmnunluqla təsvir edir: "Biz Xaçaturla Xocalıda ələ keçirdiyimiz evə girərkən əsgərlərimiz 13 yaşlı bir türk uşağını pəncərəyə mismarlamışdılar. Türk uşağı çox səs-küy salmasın deyə, Xaçatur uşağın anasının kəsilmiş döşünü onun ağzına soxdu. Daha sonra 13 yaşındakı türkün başından, sinəsindən və qarnından dərisini soydum. Saata baxdım, türk uşağı 7 dəqiqə sonra qan itirərək dünyasını dəyişdi. Ruhum sevincdən qürurlandı. Xaçatur daha sonra ölmüş türk uşağının cəsədini hissə-hissə doğradı və bu türklə eyni kökdən olan itlərə atdı. Axşam eyni şeyi daha 3 türk uşağına etdik. Mən bir erməni kimi öz vəzifəmi yerinə yetirdim. Bilirdim ki, hər bir erməni hərəkətlərimizlə fəxr duyacaq...”

Bəs Xocalı qətliamının iştirakçısı olmalarıyla fəxr edən, illərcə havasını udduqları, suyunu içdikləri, nemətlərindən barındıqları, vətəndaşı olduqları ölkəyə arxa çevirən, tökdükləri azərbaycanlı qanı üzərindən atlanıb Ermənistanda "prezident" kürsüsündə oturan Robert Köçəriyan, Serj Sarkisyan bu azğın Zori Balayandan rəhmli idilərmi? Əsla!

Özlərini dünyaya məzlum, zülmə məruz qalmış "ali irqin" nümayəndələri kimi tanıdan bu üzdəniraq düşmən 44 günlük Vətən müharibəsində məğlub olub diz çökəndən sonra 28 il işğal altında saxladıqları kənd və şəhərlərimizdə törətdikləri vəhşiliyi, vandalizmi, əxlaqa sığmayan faşist xislətlərini görüb də unutmaq olarmı?! Bir xalqın xislətindəki qərəzi, hiyləni, paxıllığı, torpaq hərisliyini sınamaq üçün bizə neçə əsr lazımdır? Nə edək, dəyişmirlər, dəyişmək istəmirlər! Özlərinə məxsus olmayanı özlərinki hesab edən, tarixi kənd və şəhərlərimizə qondarma adlar qoyan, yeraltı, yerüstü sərvətimizə, tarixi abidələrimizə qənim kəsilənlərlə hansı dildə danışmalıyıq? Cavab verməkdə çətinlik çəkirəm. Əgər bir xalqın din xadimi də cəllad kimi davranırsa, onda onların verdiyi vədə, anda inanmaq olarmı? Belə bir qənaətə gəlmək daxilən məni incidir, amma qriqoryan kilsəsinin patriarxını incitmir. Müqəddəs Qüdsdəki erməni kilsəsinin patriarxı Rusiya prezidenti cənab Putinə müraciət edib ki, "Şuşa və Hadrutu bizə geri qaytarın, Şuşa bizim ruhumuzdu". Sən ey kilsəyə sığınmış gerizəkalı, əgər sənin olmayanı sənə qaytarmaq belə asandırsa, soydaşların da bizə Zəngəzuru, Göyçəni, İrəvanı qaytarsın. İrəvan da bizim ruhumuzdu!

Söz tapmıram, axı Pənahəli xan Cavanşir tərəfindən tikilən, abad edilən Pənahabad - Şuşa qalası sizin necə ruhunuz ola bilər? Ruhunuz varsa, dünya ermənilərini çağırın özünüzə müqəddəs bir şəhər tikin, ruhunuzu orada tapın. Yoxsa bu ağılla, bu düşüncə ilə nə əldə etmək olar? Nə olar, Ququ quşuna bənzəməyin. Yoxsa ququ quşunun əməlindən xəbəriniz yoxdur? Ququ quşu özgə bir quşun hazır yuvasına bircə dənə yumurta qoyur. Bu yumurtadan çıxan Ququ quşu öz genetik xüsusiyyətinə görə tez böyüyür və müxtəlif üsullarla yuvadakı ögey quşları bir-bir yerə atır və özgə quşun yuvasına sahib çıxır. Əlbəttə, iyrənc xasiyyətdir. Vəhşi və ev heyvanlarının hər birinin özünə xas cəhətləri olduğu kimi, insan cəmiyyətində də müxtəlif xalqlar, tayfalar və hər birinin də özünəməxsus, heç zaman dəyişilməyən dəyərləri, xüsusiyyətləri var. V.L.Veliçkonun yazdığı kimi:

"Xalqların tarixində cisimlərin adları dəyişilir, amma çətin dəyişilə bilən köhnə faktlar yeni sözlər altında yaşayır".

Biz də - Azərbaycan xalqı olaraq - gərək bu bəlli həqiqətləri, aşkar həyat dərslərini unutmayaq!

525-ci qəzet & Vətənsevərlər

03.12.2020

CANDA CAN VARKƏN RUHUNU ŞAD ETMƏK DOSTLUQ BORCUMDUR

12 dekabr milli istiqlal mübarizəsinin fəal öncüllərindən biri, rəhmətlik tələbə yoldaşım, dostum, əqidədaşım, müasir müstəqil Azərbaycanın ilk müstəqil müxalifət qəzetinin qurucusu və ilk baş redaktoru Ağamalı Sadiq Əfəndinin dünyasını dəyişdiyi gündür. 1995 - ci ilin şaxtalı qış ayında Ağamalı bəy ömrünü bizə bağışladı. Ruhuna salavat. Yeri cənnət olsun. Amin...

Ağamalı Sadiq Əfəndi elə bir şəxs idi ki, həyatımın onunla bağlı səhifələrinin hamısı kino lenti kimi vaxtaşırı gözüm önündə canlanır və bu xatirələri andıqca sanki göylərdə süzüb gənclik çağlarımın tilsiminə düşürəm...

...1972 - ci il sentyabr ayının 1 - də S.M. Kirov adına Qırmızı Əmək Bayrağı Ordenli Azərbaycan Dövlət Universitetinin ( indiki BDU - nun ) jurnalistika, hüquq və şərqşünaslıq fakültələrinə daxil olmuş tələbələr keçmiş Kommunist küçəsində yerləşən Əlyazmalar İnstitutu binasının qarşısına toplaşmışdılar. Ağamalı ilə yaxınlığımız ilk dərs günü həyətdən başladı. O vaxt daxil olduğumuz fakültəyə yoldaşların bir qismi istehsalatdan, bir qismi isə orta məktəb partası arxasından gəlmişdi. Ağamalı məndən bir neçə yaş böyük idi. O, Sumqayıt şəhərində istehsalatda şalışmışdı. Mən isə Uzeyir Hacıbəyov adına Ağdam Şəhər Orta İxtisas Musiqi Məktəbini bitirib, şəhərin 4 saylı orta məktəbində pioner baş dəstə pəhbəri işləmişdim. Ağamalı ilə tanışlığımızın ilk günündən o mənə böyük qardaş münasibəti bəsləməyə başladı. 

 Kurs yoldaşlarımızın bir neçəsi ailəli idi. Ağamalının ailəsi Bakının 8 - ci mikrorayonunun girişində, altında çörək mağazası yerləşən binada yaşayırdı. Mən də həmin mikrorayonda kirayənişin idim. Deməli, yolumuz bir idi. Sonradan əqidəmiz də birləşdi.

...Ağamalı çox səmimi, mehriban və qonaqpərvər bir insan idi. Qazaxdan ona pay göndəriləndə həyat yoldaşı Nabat bacıya çox ləzzətli xörəklər bişirtdirib qəlbinə yatan tələbə yoldaşlarını evinə dəvət edərdi... İmtahanlara da onlarla birlikdə hazırlaşardı. Ağamalıya Qazaxdan yenə pay göndərmişdilər. Bu dəfə zoğal arağı göndərilən payı daha qiymətli etmişdi. Nabat bacı bizə - atadan, anadan uzaq düşmüş, qərib gənclərə - bir teşt qiyməli xəngəl bişirdi. Qurutdan hazırlanmış sarımsaqlı qatıqla o xəngəli gözümüzə elə təpdik ki, heç doymadıq. Zoğal arağı da yavaş - yavaş öz işini görürdü. Biz isə şeirdən, sənətdən, ədəbiyyatdan və tarixdən şirin - şirin söhbət edirdik. Biri - birimizdən bilmədiklərimizi öyrənirdik. Həmin gecə Ağamalı bizi buraxmadı. Onlarda yatıb qaldıq. Səhər tezdən universitetin humanitar fakültə tələbələrinin ən çox qorxduğu Zinyət Əlizadənin imtahanına getdik və kəsildik. Sonradan o xanımın hüzuruna uzun get - gəllə, birtəhər qiymət aldıq.

...Biz millətin gələcəyi naminə tələbələr arasında ictimai fəallıq göstərməyi xoşlayan və bunu özümüzə borc bilən insanlar idik. Sağ qalanlar indi də bu ənənəni davam etdirirlər.

... Jurnalistika fakültəsinin dekanlığı Bakının 26 - lar rayonu hərbi komissarlığına bitişik binada yerləşirdi. Fakültədə yaratdığım bədii dərnəyin bütün məşqləri axşam bu binada keçirdi. Ağamalı bədii dərnəyin məşqlərinə baxmağı xoşlayırdı. Və bir gün mənə müraciət edib bildirdi ki, tar alsam, mənimlə məşğul olarsan? Dedim ki, Ağamalı, onda sən də mənə saz çalmağı öyrədərsən. Dedi ki, mən saz çalmağı mükəmməl bilmirəm. Sən tarı çalmağı mənə öyrət, tar sazdan çətin alətdir. Çətinliyi aşandan, mən sazı mükəmməl çala biləndən sonra səni öyrədərəm. Vaxt ayırıb Ağamalıya tar çalmağı öyrətdim. Tarı çalarkən hərdən muğamat da oxuyardı. Və beləliklə, Ağamalı öz üzərində çalışaraq inkişaf edirdi. Ağamalı ardıcıl olaraq qəzəllər, şeirlər yazmağa başladı. Onun ilk oxucuları biz dostları idik...

... Fakültəmizdə yaratdığım bədii dərnəyin ilk tədbirini Hüseyn Cavidin həyat və yaradıcılığına həsr etmişdik. Tələbələr onun qızı Turan Cavidi tədbirdə görəndə gözlərinə inanmadılar. Turan Cavid atasının unudulmadığından çox məmnun qaldı. O vaxt ömrünü sürgündə keçirmiş və orada həlak olmuş adlı - sanlı insanlara belə tədbirlər həsr etmək asan iş deyildi...

 Bundan sonra ardıcıl olaraq Üzeyir Hacıbəyovun, Cəlil Məmmədquluzadənin, Səməd Vurğunun, Şıxəli Qurbanovun həyat və yaradıcılığına həsr edilmiş tədbirlər keçirdik. Onların əsərlərini istedadlı tələbələrin köməyilə səhnələşdirib göstərdik. Müəllimlərimizin və tələbə yoldaşlarımızın arasında böyük nüfuz qazandıq. Fakültəmizin dekanı professor Şirməmməd Hüseynov fəaliyyətimizi yüksək qiymətləndirdi. Dekan müavini Akif Rüstəmov bizə əlindən gələn köməkliyi göstərir və məşqlərin səmərəli keçməsi üçün şərait yaradırdı. Bizim bədii dərnəyin sorağı bütün universitetə yayıldı. Universitetin rəhbərliyi böyük akt zalında keçirilən möhtəşəm tədbirlərdə bizi də çıxış etməyə çağırırdı. Həmin tədbirlərdə rəhmətlik Ağamalı sazı sinəsinə basıb çalıb - oxumaqdan yorulmurdu.

... Şıxəli Qurbanovun müəmmalı ölümündən sonra Novruz bayramını rəsmi şəkildə qeyd etmək qadağan olunmasa da, qorxu - hürkü içərisində yaşayan xalq baharın gəlişini gizlincə evində bayram edirdi. Eyni əqidəli bir qrup tələbə yoldaşımızla Fəxri Xiyabanda uyuyan xalqın vətənpərvər övladlarını ziyarət etməklə Novruz bayramını qarşılamaq fikrinə düşdük. Rəhmətlik müəllimimiz professor Qulu Xəlilovdan, yazıçı Əzizə xanım Cəfərzadədən məsləhət aldıq. Onların xeyir - duasından sonra fəaliyyətə başladıq. Qızlarımıza səməni hazırlamağı sifariş etdik. Mənim foto sənətindən, tələbə yoldaşım Yaşar Vəliyevin rəssamlıqdan baş çıxarmağımız dadımıza yetdi.

 Yaşarla bu qənaətə gəldik ki, baharın gəlişi ilə bağlı bir dəvətnamə hazırlayıb foto ilə üzünü çoxaldaq və həmin dəvətnamələri ADU ( BDU ), Politexnik İnstitut və APİ tələbələri arasında yayaq. İki gecə yatmadıq. Yaşarın əl ilə çəkdiyi dəvətnaməni fotoya köçürüb xeyli dəvətnamə hazırladıq və tələbə yoldaşlarımızın köməyi ilə onları yaydıq. Novruz bayramına bir gün qalmış, başda Ağamalı olmaqla, mən, Mehman Cavadoğlu, rəhmətlik Qəzənfər Rüstəm, Yaşar Vəliyev, Əjdər Kazımov, Müştəba Əliyev, Tehran Vəliyev, rəhmətlik Ələkbər Hüseynov, Hüseyn Əsgərov və başqaları Fəxri Xiyabanın qarşısında toplaşdıq. Bir azdan bizim universitet tərəfdən küçə boyu tələbələrin gəldiyini gördük. Onları qarşılayıb Fəxri Xiyabana daxil olduq. Qızlar Şıxəli Qurbanovun məzarı üstünə səməni düzdülər. Çıxış edənlər xalqımızın vətənpərvər oğlunu dərin ehtiramla yad etdilər. Ona min rəhmət dilədilər. Tədbirin təşkilatçıları iştirakçılara vətənimizin digər qeyrətli oğullarının məzarını da ziyarət etməyi təklif etdilər. Həsən bəy Zərdabinin, Cəlil Məmmədquluzadənin, Səməd Vurğunun məzarları üstündə də çıxışlar oldu. Ağamalı sazını sinəsinə basıb torpağımızda və qürbətdə uyuyan babalarımızın ruhunu şad etdi. Bu vaxtadək Ağamalı tələbə yoldaşları arasında "Ağamalı Əfəndi" təxəllüsü ilə tanınırdı. Bu hadisədən sonra o, təxəllüsünə "Sadiq" sözü də əlavə etdi. Yəni vətənimizə, xalqımıza, ulu babalarımıza sadiq Ağamalı Sadiq Əfəndi.

 Universitetdə hərbi kafedra fəaliyyət göstərirdi. Biz hərbi kursu bitirəndən sonra Neftçala rayonunun Bankə qəsəbəsindəki hərbi hissəyə üç aylıq ezamiyyətə göndərildik. Burada da gələcəyin jurnalistləri hərbi xidmətlərilə başqa fakültələrin tələbələrindən fərqlənməyə çalışırdılar.

... Bir gün bizə təlim keçən rus zabitləri xəbər verdilər ki, Zaqafqaziya Hərbi Dairəsinin komandanı bizim xidmət etdiyimiz hərbi hissəyə təşrif buyuracaq. Hər fakültənin tələbələri bir vzvodda birləşmişdilər. Bizim vzvod komandirimiz Ağamalı Sadiq Əfəndi idi. O, öz vzvoduna bütün əmrləri Azərbaycan dilində verirdi. Hətta arada zarafat edib deyirdi ki, Əli bəy əsgəri, döş irəli, ... ( dal ) geri... Hamımızın gülməkdən gözü yaşarırdı. Ağamalı hər an özündən asılı olmadan millətçiliyini göstərirdi. Qonağın gəlişi münasibətilə hərbi hissədəki hər vzvoda mahnı mətni təqdim olundu. Hamı öz mahnısını bir gecəyə əzbərləyib səhəri gün qonağı qarşılayarkən oxumalı idi. Bizim vzvodun bəxtinə isə məşhur "Katyuşa" mahnısı düşmüşdü. O biri vzvodlardan gizlin biz "Katyuşa"nı qırağa qoyub, doğma ana dilimizdə mahnı oxumağı qərara aldıq. Ağamalı sual verdi ki, bəs yaxşı, bizim dilimizdə addıma uyğun elə bir mahnı varmı? Mustafa Çəmənli təklif etdi ki, Adil İrşadoğlunun musiqi təhsili var. Bir mahnı fikirləşib tapsın, biz də oxuyaq. Koroğlu ilə zülmkarlara qarşı çiyin - çiyinə mübarizə aparan Dəli Həsənin döyüşdən qələbə ilə qayıdarkən oxuduğu mahnı yadıma düşdü. "Bana, bana gəl, qaçma gözəl !" Mətni bir neçə nüsxə kağıza köçürüb vzvodumuzun üzvlərinə ötürdüm. Solonu Mustafa ilə mən oxuyacağımızı, yerdə qalan sözləri bütün vzvodun oxuyacağını anlatdım. Hamı mətni əzbərləyəndən sonra məşq etdik. İstəyirdik ki, bizim sıra ilə keçərkən oxuduğumuz mahnı nəinki rus zabitlərinə, eləcə də digər fakültələrin tələbələrinə "sürpriz" olsun. Oldu da... Biz mahnını oxuya - oxuya keçərkən tribunada dayanan zabitlər özlərini itirmişdilər. Polkovnik mikrofonu qapıb qışqırdı ki, "prekratite bala, bala qyal". Biz mahnını yarımçıq qoymadıq, axıradək oxuduq. Nəticəsi də bu oldu ki, təşkilatçıları müxtəlif bəhanələr gətirib cəzalandırdılar.

... Ağamalı Sadiq Əfəndi ilə bağlı elə xatirələrim də var ki, çapa yararlı deyil. Bu kitabın təşəbbüsündə bulunanlara və onun ərsəyə gəlməsində əziyyət çəkənlərə öz dərin minnətdarlığımı bildirirəm.

 Unudulmaz dostum Ağamalı Sadiq Əfəndinin əziz xatirəsi və əbədi ruhu qarşısında isə hörmət və ehtiramla baş əyirəm.

Adil İrşadoğlu ( Əliyev ),

İlk dəfə 24 oktyabr 2005 - ci ildə çapa imzalanmış

"Vətən üçün yaşanmış Əfəndi ömrü" kitabında dərc edilmişdir.

Kitabın müəllifi :  Gülzar Əfəndiqızı.

Rovshan Nicat.Qerenfil guller