AZƏRBAYCANIN TARİXİ SƏNƏDLƏRİ

   İzgəsini (Tarixini) bilməyən kim olduğunu bilməz. Kim olduğunu bilməyən özünü düzgün dəyərləndirə bilməz. Özünü düzgün dəyərləndirə bilməyən köləliyə satılar.

   Bizim gərçək izgəmizə görə dünya kitabxanalrında sayışını bilmədiyimiz sənədlər var. Nəsirəddin Şah Qacar dövrünün kitablarından biri "İmtahan-ul Füzəla" (امتحان الفضلا) kitabı dır. Bu kitabı yazan, Sənglax (سنگلاخ) ayamasıyla ad-san qazanmış, Mirzə Məhəmmədəli Qoçanı (میرزه محمدعلی قوچانی) dır. Təbriz muzeyində saxlanılan "Bismillah Daşı" onun əsəri dir.

   İmtahan-ul_Füzəla kitabından təqdim edilən bu neçə səfhədə Mirzə Məhəmmədəli "Azərbaycan ölkəsi/məmləkəti", (کشور آذربایجان) "Fars ölkəsi/məmləkəti" (کشور فارس) və o ölkələrdə olan Təbriz, Xoy, Marağa və Şiraz şəhərlərinə görə gəzib gördüklərindən yazır.

   Bu önəmli sənəddə Azərbaycan, Fars, Ərəbistan yaxud Al-Ahwaz, Təbəristan, Sistan, Xorasan, Kirman hərəsi özünə bir məmləkət olub. Amma bu ayrı məmləkətlər, modern deyimdə "emperator", o vaxtın deyimi və inamında "Xəlifə", "Əmir-əlmöminin", "Şah" adlanan baş hakimə xərac vermək şərti ilə "İslam emperatorluğunu" yaradırdılar. Və bu məmləkətlərin birliyinə "Məmalik-i Məhrusə deyilirdi. O ölkələri bir arada tutan yalnız Müsəlmanlıq idi, Osmanlı emperatorluğunda olduğu kimi.

   Ona görə Xorasan Farsın, Fars Ərəbistanın, Kirman Sistanın bir bölümü, eləcə də Azərbaycan Farsın bir bölümü demək ola bilməzdi və elə ona görə də heç vaxt demək olmaz. Bu ölkələr həmişə qonşu, din qardaşı ölkələr olublar. Bu qardaşlığı pozmağa çalışan düşüncə əslində Müsəlmanların birliyindən qorxan ya ən azı bu birliyi istəməyənlərin düşüncəsi dir.

Araz Əhmədoğlu.

14.12.2022-ci il.