Azərbaycanlı tarixçi: “ Bu dövlətə “qoyun” adını kim qoyub " ?!

             Kult.az tarixçi Kərəm Məmmədovla müsahibəni təqdim edir.


I HİSSƏ


– Kərəm müəllim, Azərbaycan tarixi hansı mənbələr əsasında öyrənilir?

– Tariximizi öyrənmək üçün mənbələr iki böyük qrupa ayrılır: yazılı mənbələr və yazısız mənbələr.

– “Yazısız mənbə” necə olur ki?

– “Yazısız mənbə” deyəndə əsasən bunlar nəzərdə tutulur: etnoqrafiya, arxeologiya və antropologiya. Və onu da deyim ki, yazısız mənbələr yazılı mənbələrdən daha güclüdür. Çünki ortada daha güclü fakt var.

– Məsələn…

– Tutaq ki, arxeoloji mənbələri götürək. Məsələn, Gürcüstanın şərqindən tapılan arxeoloji mənbələrlə Gürcüstanın qərbindən tapılan arxeoloji mənbələr tamamilə fərqlidir, hətta saxsı qabların istehsalı belə. Gürcüstanın şərq dediyimiz, yəni Borçalı hissəsində yaranan mədəniyyət daha çox Doğu Anadolu, aşağıda Kərkük və Dərbənddə Çimkənd mədəniyyətinə uyğun gəlir. İstər–istəməz bunlar arxeoloji faktlardır.

– Bəs digər yazısız mənbə – antropologiya nə üçündür?

– Bilirik ki, tapılan kəllə qutuları var. Bunları götürüb hal–hazırda orda yaşayan xalqların baş quruluşuyla müqayisə edirsən. Baş indeksi istər Cənubi Azərbaycandan tapılan abidələr olsun, istər Göyçə gölünün kənarından tapılanlar olsun, istər Qars ətrafından tapılan kəllələr olsun, istər Dərbəddən tapılan kəllələr olsun, hamısının baş indeksi 76,2 və 76,8-dir. Gəl müqayisə edək. Biz – Azərbaycan türklərinin baş indeksi 76-78 arasında dəyişir. Ermənilərdə ən kiçik göstərici 86-dır. Bu ölçüdə kəllənin sahibi adını çəkdiyim ərazilərə iddia eləyə bilər? Yox! Ancaq heç olmasa gürcülər iddia eləyə bilər. Çünki onlarda kəllə indeksi 81-dən aşağı yoxdur. Və bu cür antropoloji mənbələri təkzib etmək mümkün deyil. Sənə sual verirəm, yaxşı oğul atasına oxşayar, yoxsa qonşusuna?

– Yəqin, atasına oxşayar.

– Əlbəttə, atasına oxşayar. Qonşuya oxşayan oğula “oğul” demək olar? Yox! Bu, ən azından günahdır. Oğul da qonşuya oxşayar?

– Maraqlıdır, bu cür antropoloji faktlar qarşısında ermənilər nə deyir?

– İstanbulda bir konfrans keçirilirdi, yadıma düşdü. Orda bir erməni tarixçi çıxış elədi. Deyir, dermoqlofik göstəricilər göstərir ki, ermənilər bu bölgənin ən qədim sakinləridir. Türkiyədə savadsız adamlar bu erməninin sözünə əl çaldılar. Çünki bilmirlər ki, dermoqlofiktika nədir. Axırda mən durub dedim ki, dermoqlofiktika – barmaqdakı naxışları öyrənən elmdir. De görüm, skeletin barmağında naxış olur ki, sən bunu müasir insanla tutuşdurasan? Skelet materialını ancaq kəllə quruluşuna görə öyrənmək mümkündür.

– Və nəhayət : etnoqrafiya.

– Bax, neçə illərdir, Azərbaycanda şamançılığın olub–olmaması haqqında mübahisələr gedir. Yəni bəzilər deyir ki, şamançılıq din formasıdır, bəziləri də deyir ki, şamançılıq müxtəlif dinlərin – animizm, fetişizm, totemizimin yığcam bir formasıdır. Və şamanizimin Azərbaycanda izlərini nə qədər axtarırdılar tapa bilmirdilər. Yeri gəlmişkən, mənim namizədlik işim – “Azərbaycanda İslamaqədərki dini inanclar”dır. Baxıram ki, Kür-Araz mədəniyyətində tuncdan düzəlmiş içi boş marallar tapılıb. Və eynisi Sibirdən də tapılıb. Sibirdən tapılana deyirlər ki, bu, “şamanski kadilla”dır, bizdə tapılana deyirlər ki, elə–belə maraldır. Kür-Araz mədəniyyətində zəncirdə bu maral bəs nə üçün düzəldilib? Deməli, burda da şamançılıq olub. Bax, bunu etnoqrafiya sübut eləyir. Və yaxud Azərbaycanda uşağa yalvaranda deyirlər ki, ayağının altında ölüm. Strabon bu epizodu çox gözəl təsvir edir. Deyir, kimlər ki, icmanın içərisindən ekstaza gələ bilib, yəni gələcəkdən xəbərlər söyləyir, onları zəncirdə saxlayardılar və müəyyən bir dövrdə öldürərdilər. Ondan sonra özlərini təmizləmək üçün ayaqlarını onun cəsədinə sürtərdilər. “Ayağının altında ölüm” ifadəsi də burdan meydana çıxıb. Bu fakt da Azərbaycanda şamançılığın olduğunu göstərir. Yenə deyirəm, bunların hamısını etnoqrafiya sübut eləyir. Ona görə də deyirəm ki, yazısız mənbələr daha çox diqqət yetirmək lazımdır. Hətta bəzən yazısız mənbələr yazılı mənbələrin özünü kölgədə qoyur. Məsələn, oğuzların kökünü biz hələ də axtarıb tapa bilmirik. Kimi deyir, Orta Asiyadan gəlib, kimi deyir, nə bilim, hardan gəlib. Halbuki oğuzların tarixi eradan əvvəl dördüncü minillikdən başlayır. Yazısız mənbələrlə bunlar hamısı sübuta yetirilir.

– Bəs yazılı mənbələr hansılardır?

– Qədim tariximizi öyrənərkən yazılı mənbələr əsasən, şumer və akkad mənbələri götürülür. Amma təəssüf ki, şumer və akkad şimalı əhatə eləmir. Yəni Arazdan o tərəfə şumer və akkad mənbələri məlumat verə bilmirlər. Verdiyi məlumatlar da dumanlı şəkildədir. Ona görə də şimal hissə üçün daha aktual mənbələr gürcü mənbələrini sayıram. Hay mənbələri də var, ancaq gürcü mənbələri daha obyektivdir. Çünki gürcülər həmin mənbələrin üstündə əllaməlik aça bilməyiblər.

– Tariximizdə üzü bəri gəldikcə yazılı mənbələrin sayı çoxalır.

– Şumer və akkaddan sonra yunan və latın mənbələri başlayır. Və qəribəlik də orasındadır ki, yunan və latın mənbələrini yazan adamların 80 %-i burda olmayıblar. Sadəcə, ağızdan–ağıza eşitdiklərini yazıblar. Məsələn, Strabonun özü bir dəfə də olsun, bu ərazilərdə olmayıb, ancaq məlumat verir. Və verdiyi məlumatlar da çox ziddiyyətlidir, bir-birini təkzib edən fikirlərdir.

– Strabonun ən çox da “Armeniya” sözü mübahisəlidir.

– Bəli… Ermənilər iki əlli yapışıb ki, “Armeniya” sözü bizimdir. Çünki dünya erməniləri “arminin” kimi tanıyır. Baxmayaraq ki, bunlar özünə “hay” deyir. Bizimkilər də “Arminiya” deyəndə qıcıqlanırlar. Halbuki “Arminiya” assur dilində “xaraba qalmış yer” deməkdir, gürcü dilində “dağıdılmış və viran qalmış yer” deməkdir, pəhləvi dilində də “şər qüvvələrin yaşadığı yer” deməkdir. Biz də bundan qorxuruq ki, niyə onlara “Arminiya” deyirlər. Hələ arminlərin dili heç kəsə məlum deyil, heç kəs də araşdırmayıb.

– Bəs erkən orta əsrlər dövrü hansı mənbələr əsasında öyrənilir?

 – Yenə sual verirəm. Səncə, adamı qonşusu yaxşı tanıyar, yoxsa uzaq qohumu?

– Yəqin, qonşusu olar.

– Ona görə də erkən orta əsrlər dövrü Azərbaycan tarixini öyrənmək üçün gürcü mənbələrinə üstünlük verilməlidir. Gürcü mənbələri deyir ki, iberlər bölgədə möhkəmlənmək üçün suvarlarla və türklərlə döyüşdü. Deməli, türklərin varlığı qəbul olunur. Və gündəliyə pəhləvi mənbələri gəlir. Ancaq təəssüf ki, pəhləvi mənbələri çox araşdırılmayıb, burda bir Ərdəşir Babəkanın kitabı var, orda da bizim tariximiz barədə çox cüzi məlumat verilir. Bunlar da türkü sevməməklə bağlıdır. Başqa bir şey yoxdur. Və əsas məsələ gəlir. Tariximizin böyük bir plastı ərəbdilli mənbələr əsasında öyrənilir. Bu da onunla bağlıdır ki, islam dilinin elm dili ərəb dilidir. Necə ki, Avropada elm dili latın dili idi, ərəb dili də şərqin elm dili idi. Ona görə də, əcdadlarımızı qınamayaq ki, niyə ərəb dildə yazıb, hesab edirəm ki, bu, düzgün deyil. Sənin tarixini Əndəlüsdə yaşayan adamın anlaması üçün təbii ki, ərəb dilində yazmalı idilər. Mədəni areal da bunu tələb edirdi.

– Mədəni areal da bunu tələb edirdisə, sizcə, bəs niyə İslamda Avropadakı kimi intibah olmadı?

– İslamın özü xalqlar üçün bir intibah idi. IX–XI əsrlər Azərbaycanın qızıl dövrüdür. Bu dövrdə nə qədər alim yetişdi. Ən azından, İslamın Azərbaycana verdiyi dəyərlərə baxmaq lazımdır. Avropa nəyə görə böyük intibah mərhələsinə qədəm qoydu ki, Aristotelə qayıtdılar, Platona qayıtdılar və onları orijinaldan oxudular. Yəni latın dilini bərpa elədilər. Hansı ki, onların mədəni qatı bu dildə yaranmışdı. Amma bu gün bizim ziyalılarımızın hansı ərəb dilini bilir? Və dövlət quruculuğumuza baxaq. Saci oğullarının idarə etdiyi Azərbaycan dövləti hardan hara uzanırdı. Dərbənddən Qəzvin, Həmədan, Xəzər dənizi, ordan da düz Anadoluya qədər.

– Tarix kitablarımız bəs niyə bu dövləti Babəkin məğlubiyyəti nəticəsində yaranan…

– Dayan! Mən Babəkin hərəkatını məğlubiyyət saymıram. Məğlubiyyət odur ki, apardığın mübarizənin nəticəsi olmur. Amma Babək hərəkatından sonra biz müstəqil dövlət yaratdıq.

– Dərbənddən Qəzvin, Həmədan, Xəzər dənizi, ordan da düz Anadoluya kimi mövcud olmuş dövlətimiz bəs niyə dərsliklərdə Babəkdən sonra, yəni xilafətin zəifləməsi nəticəsində yaranan xırda feodal dövləti kimi tədris olunur?

– Görürsən, konsepsiyada nə qədər yanlışlıqlar var. Bu, xırda feodal dövləti deyil, bütöv Azərbaycandır. Dərsliklərdə IX–XI əsrə Azərbaycanda feodallığa parçalanma deyirlər. Niyə? Nə üçün? Sənin 889-cu ildən 981-ci ilə qədər dövlətin olub. Hardasa, yüz il.. SSRİ nə qədər mövcud olub? 70 il. Adı tarixdə var? Var! Bəs sənin yüz illik Azərbaycan sultanlığın, yüz illik Azərbaycan dövlətin hanı? Kiçilmək üçün onun adını Sacilər və Salarilər dövləti qoyublar. Niyə orta məktəb dərsliklərə belə yazırlar?

– Sizcə, niyə? Bəlkə, türkü istəmirdilər?

– Bu, artıq “bəlkə”sizdir. Çünki istəmirdilər. Qorxurdular. Bilirlər ki, Salar oğulları Kəngər türkləridir və “Kəngər” sözünü kitaba yazsalar, bu, eradan əvvəl ikinci əsrdə Kəngər vilayətinin olması deməkdir. Və bu vilayət üçbucaq formasında haraları əhatə edir. Ərdəhan, Naxçıvan, Qazax-Borçalı. Bu fakt pəhləvi mənbələrində də var. 

– Belə çıxır ki, Şirvanşahlar dövlətini türklər yaratmayıb?

– Sənə sual verirəm. Şirvanşahlar dövlətini hansı sülalə yaradıb?

– Məzyədilər sülaləsi.

– Ay sağ ol. Bu sülalə ərəbdir.

– Axı sonra sülalənin adı dəyişdi – Kəsranilər oldu.

– Kəsra taxtı kimdir? Pəhləvilər, farslar!

– Bəs 1381-ci ildə “Dərbəndilər” olmasına nə deyirsiniz?

– Yenə də eyni ərəb sülaləsidir. Sadəcə, adını dəyişib “Dərbəndilər” qoydular. Yəni bu dövlətin kökü ərəbdir. Və bu gün Şirvanın tarixi coğrafiyasına baxanda nə qədər ərəb adında yerlər var. Amma türkün qüdrətinə bax ki, bunları əritdi. Türk mədəniyyəti ərəb mədəniyyətinin üstünü örtdü. Bu gün Şirvanda ərəb dilində danışan bir məntəqə varmı? Yoxdur. Amma Orta Asiyada var. Deməli, Azərbaycan Orta Asiyadan da qədim türk yurdudur.

– Şirvanşahlar, Rəvvadilər, Şəddadilər də fedodallıqlara parçalanma deyil?

– Hə, bunlar artıq feodallıqlara parçalanmadır. Və sən bunların mənşəyinə fikir ver. Gör bunların hansı türkdür? Heç biri!

– Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu...

– Qardaş, Ağqoyunlu, Qaraqoyunlu adını yığışdırmaq lazımdır. Bu adda dövlət olar? Və yaxud Hülakü adında dövlət olar? Hülakü yetimin fərmanları var ki, biz Azərbaycanıq, oturduğumuz şəhər də Marağadır. Mən necə deyim ki, bu, monqol dövlətidir?

– Ağqoyunlu, Qaraqoyunlu deyilsə, bəs əslində, bu dövlətlərin adı nə olub?

– Bunlar Azərbaycan sultanlığı idi. Həsən padşahın titulunu orijinaldan oxuyan alimimiz varmı? Həsən padşahın, Cavan şahın fərmanları var. Hətta 902-ci ildə Azərbaycanda hökmranlıq edən Yusif Sac oğlunun fərmanı var. Adam fərmanda özünə “biz Azərbaycan və Cibahın hökumdarıyıq” deyir. Mən buna necə deyim ki, Sacilər dövlətidir?

– Bəs qoyun adını bu dövlətlərə kim qoyub? Niyə bizim feodal dövlətlərimiz sülalənin adı ilə adlanır?

– Elə bəla burasındadır də! Qoyun adını bu dövlətlərə kim qoyub? Bunların hamısı Sovet dövründə yazılmış tarixdir. Niyə gürcülərdə Baqrationilər dövləti yoxdur? Baxmayaraq ki, hakim sülalə Baqrationilər idi. Niyə ruslarda rukoviçlər, romanovlar dövləti yoxdur? Ancaq bu başıbəlalı Azərbaycandadır Ağqoyunlu, Qaraqoyunlu, Hülakü, Saci, Salari…

– Yeddinci sinif dərsliyində yazılıb ki, qoça inam varıydı, ona görə də dövlətin adı Qaraqoyunlu oldu.

– Bu ya bilməməzlikdən irəli gəlir, ya da bilərəkdən belə eləyirlər. Niyə biz bunu Ağ Hun, Qara Hun sözləri ilə izah eləmirik, məhz qoyunla izah edirik?

– Axı qoyun bizim totemimiz olmayıb. Bizim totem qurddur.

– Amma dərslikdə yeddinci sinif uşağına deyirlər ki, qoyun bizim totem olub. Heç totemi yeyərlər? Bunu yazan adamın ya totemizmdən xəbəri yoxdur, bilmir ki, totemçilik nədir, ya da qəsdən belə eləyirlər. “Totem” o deməkdir ki, kim özünü hardan törəmiş hesab eləyir. Şəxsən mən özümü qoyundan törəmiş hesab eləmirəm. Necə olur ki, bizim totem saydığımız heyvanı qurban kəsirik? Totemdən qurban kəsilər? Totemi yeyərlər? Eyni şeyi Novruz bayramı haqqında da deyirlər. Deyirlər, Novruz atəşpərəstlikdən qalıb. Atəşpərəstlər odu müqəddəs sayırdılar. Adam müqəddəs saydığı şeyin üstündən tullanıb deyər ki, ağırlığım, uğurluğum burda qalsın?

– Deməli, əslində…

– Əslində, Novruz türk bayramıdır.

– Bəs türklər niyə odun üstündən tullanıb deyir ki, ağırlığım, uğurluğum burda qalsın?

– Çünki od türklərdə sitayiş kultu deyil. Od türklər üçün arınma vasitəsidir, təmizlənmə vasitəsidir. Ona görə odun üstündən tullanıb deyirik ki, ağırlığım, azarım–bezarım sənə keçsin. Türklərdə odla adamı sınağa çəkirdilər. Sonra bunu Avropaya da apardılar. Xristianlığaqədərki slavyan məhkəməsində dəmiri qızdırardılar – dəmir kosmik metalıydı, elə-belə hazırlanmırdı, göydən tökülürdü – və günahkar adam həmin dəmir tutardı. Dəmir onun əlini çox yandırardısa müqəssir sayılırdı, yandırmazdısa, günahsız hesab olunurdu. Yəni odla dəmir türklərdə belə demək mümkündürsə, hakim rolunu oynayırdı. Çünki türkün arınma vasitəsi od və ilk dəmirçi xalq türkdür. Necə ki bu gün də biz dəmirə qoruyucu vasitə kimi baxırıq. Məsələn, uşağın yastığına sancaq taxırlar. Ona görə ki, dəmirə cin, şeytan yaxın gəlmir. Görürsən, yazısız mənbə, yəni etnoqrafiya bizə nə qədər məntiqi şeylər verir.

– Kərəm müəllim, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dediyimiz dövlətlərin dövründə kimin sünni, kimin şiə olmasının önəmi var idi?

– Hər bir xalq dini qəbul eləyəndə o dinə uymaqdan çox onu öz təbiətində uyğunlaşdırır. Məsələn, indiyə qədər dünya dinlərindən üçü Azərbaycana gəlib. Söhbət dünyəvi dinlərdən gedir. Yəhudilik, Xristianlıq və islam. Hər üç din Azərbaycana gələn kimi klassik normativlər pozulub. Məsələn, türklər yəhudiliyə girən kimi karaimlik qolu yarandı. Və həmin karaimlər özlərini əsl Toranın sahiblər hesab eləyirlər. Tora yəhudiliyin nəyi sayılır?

– Müqəddəs kitabı. Yəni Tövrat.

– Yəhudilərdən soruşanda deyirlər ki, biz Tora qaydaları ilə yaşayırıq.

– Tora yəhudi dilində hansısa məna verir?

– Heç bir məna vermir! Amma türk dilində bu söz “törə” mənasını verir. Törə türk dilində davranış qaydası deməkdir. Yəni karaimlər daha dərinə gedib. Ona görə ki, türk ömür boyu dinin əslinə getməyə çalışıb.

– Və sonra Xristianlıq gəldi Azərbaycana… 

– Bəli… Xristianlıq Azərbaycana gələn kimi ortaya müxtəlif cərəyanlar çıxdı, pariqyanlar, tedroskanyanlar, monofizit, diofizitdik peyda oldu. Niyə? Çünki biz onun daha orijinalını istəyirdik. Hətta belə epizod var ki, Atilla Qafqaza gələndə ona İncili veriblər ki, oxusun. Üç gün oxuyub, dördüncü gün deyib ki, çox gözəl kitabdır, ancaq bircə yanlışlıq var. Burda yazılıb ki, İsa Allahın oğludur. Ora yazın ki, İsa Tenri xanın oğludur. Yəni ki, İsa türkün Allahının oğludur. Görürsən, türk Xristianlığı nə cür dərk eləyib.



(ardı var)