QRABAR QƏDİM ERMƏNİ DİLİDİRMİ ?

Məlum olduğu kimi, “erməni” etnonimi ermənilərə aid deyildir. Onlar özlərini “hay” adlandırır. Müsəlmanlar bütün xristianları – monofizitləri, onların etnik mənsubiyyətinə fikir vermədən, o cümlədən alban, hay, udin, tat monofozitləri, aysorlar və qədim suriyalıları (arameyləri) bu ad ilə çağırırdılar. Məsələn, orta əsr ərəb müəllifləri sonralar nəvəsinin doğma alban (arran) dilinin qrammatikasını yazmış alban feodalı Səhl ibn Smbatı (VIII əsr) imanına görə “erməni” adlandırırdı, paralel olaraq onun etnik mənsubiyyətini nəzərə alaraq aranlı, yəni alban deyirdi. İlk dəfə “erməni” (arman) adını qədim süryanilər istifadə edib, onlar aramlıları belə adlandırırdı. Aramlıların dövlətinin süryanı və fars adı “Armana” olub. Qədim yunanlar bu adı farslardan qəbul edib, özlərinə uyğun “Armeniya” adlandırıb. (1, səh.336) Bildiyimiz kimi semitlər – aramlıların ermənilər – haylarla heç bir əlaqəsi yoxdur. Hayların bu dövlətə kütləvi köçürülməsindən sonra ,onları da “erməni” çağırmağa başladılar. Hal-hazırda onlar bu adla qonşularımızı çağırır, özlərini isə bir çox əsrlər əvvəl olduğu kimi “hay” adlandırırlar. (2 səh.168-169) Bu gün bizim tanıdığımız “Ermənistan Respublikası” adlı dövlət tarixi Ermənistana heç bir dəxli yoxdur, ermənilər (haylar) öz dilində onu Ermənistan deyil, “Hayastan” (hayların dövləti) adlandırır.
Yuxarıda dediklərimizə Rusiya imperatorunun 11 mart 1836-cı il tarixli fərmanında “Erməni-qriqoriyan kilsəsinin patriarxı və bütün haykan (hay) xalqının katalikosu” ifadəsində hal-hazırda “erməni” (hay) və imanının adı (erməni-qriqoriyan) ilə tanınan xalqın etnik mənsubiyyəti vurğulanan faktı sübutdur. Son zamanlaradək Azərbaycan udinləri də erməni adlandırırdı, halbuki etnik mənada udinlər ermənilərə , yəni haylara aidiyyatı yoxdur. Müsəlman dağıstanlılar isə indinin özündə belə öz həmyerliləri olan udinləri öz imanlarına görə erməni adlandırırlar. Eyni hal Şamaxı ilçəsinin tat-xristianları ilə baş vermişdi, çar məmurları əhalinin siyahıya alınmasında onları ermənilərlə bərabərləşdirmişdilər.
Beləliklə, “erməni” adı təkamül edərək aramlı > monofizit (qriqoriyan) > erməni (hay) sxemi üzrə hazırki mənanı kəsb edir. Bu gün çox az adama məlumdur ki, erməni adlandırılanlar qarışıq tərkibli tayfaların konqlomeratıdır, bu isə “ermənilərin” etnik və antropoloji mənada müxtəlif olduqlarını sübut edir.
“Erməni etnosunun” formalaşmasında bütün ortaq xalqların onların genofonduna az və ya çox bərabər köməyindən başqa erməni dilinin inkişafı və formalaşmasında da mühüm rol oynamışlar. Elə bir tarixi an gəldi ki, əjdad qədim erməni dilində danışıb, amma onun atası, ulu atası ikidilli olub, ata və babasının əjdadı isə təmiz luviyalı, urart, xurit olub. (2)
Adətən, Ermənistanı monoetnik dövlət hesab edirlər. Lakin ermənilərin (hayların) mütləq ədədi üstünlüyünə baxmayaraq bu ölkədə bir çox bənzəri olmayan milli azlıqlar yaşayır. Bunlardan biri dil və mədəniyyət əlaqələrində semitlərə (aysorlar, yəhudilər), digəri isə hind-avropalılara (yunan, ruslar, ukraynalılar, kürdlər, yezidlər) məxsusdur. Milli azliqlardan başqa Ermənistanda iki unikal etnoqrafik qrup – erməni qaraçıları (boşa) və erməni-tatlar vardır. (3)
Maraqlı etnoqrafik qruplardan biri xəzəryanı fars xalqları nümayəndəsi olan “tat ermənilərdir”. “Tat” termini türk mənşəlidir. İlkin olaraq “tat” termini Azərbaycan ərazisindəki bütün farsdilli qrupların (talişlardan başqa) sosial-alçaldıcı əlaməti olub və “türk zərflərini bilməyən, türk olmayan” mənasını daşıyırdı. Onlar imanına görə üç qrupa bölünür: 1) yəhudi-tatlar; 2) müsəlman-tatlar; 3) monofizit tatlar (qriqorian kilsəsinin davamçıları). (4) Sonuncular qarabağ hadisələrinə qədər Azərbaycanın iki kəndində – Mədrəsə və Kilvarda yaşayıblar və birbaşa Qafqaz Albaniyasının hakim sülaləsi olan Mihranilər nəslindəndir.
Baxmayaraq ki, yaşlı nəsil icma daxilində parseren, yəni fars adlandırdıqları dildə danışırlar. “qriqoriyan-tatlar” və ya “erməni-tatlar” hal-hazırda monolinqvadır . Fars kökləri olan bu etnoqrafik qrup bütün etnik atributlarını itirərək əjdadlarının nadir dilini qismən qoruyub saxlamışlar. Bununla “erməni-tatlarda” bu gün erməni şüuru, adları, məişət ənənələri var. Bu qrupun formalaşması alban etno-siyasi əsasda olsa da, bu gün artıq aydındır ki, onlar tarixi şərait nəticəsində doğma dillərini itirib, tat şüurunu, alban mədəni elementini qismən qoruyub assimilyasiya olmuş alban tatlarıdır.
Qeyd etdiyimiz kimi bu qrupun əjdadları VI əsrdə İrandan qaçıb Qafqaz Albaniyasında yerləşərək xristianlığı və maştosun əlifbasını qəbul etmiş Sasanilərin qohumu Mihranilərdir. Kilsə ədəbiyyatını alban dilindən (qıpçaq-qarqar) tat dilinə tərcümə edərək türkdilli ilə bərabər tatdilli alban ədəbiyyatı yaratdılar. Məhz bunu ermənilər (haylar) qədim erməni ədəbiyyatı, yazılı irsin dilini – qrabarı isə qədim erməni dilinin ədəbiyyatı kimi təqdim edirlər.
Ermənişünasların fikrincə, qrabar və ya “klassik erməni dili” yazılı mənbələrdə qorunub saxlanmış və güya ki, ilk abidələri b. e. V əsrinə aid olan erməni dilinin “qədim formasıdır”. Xüsusilə vikipediyada deyilir ki, “qrabar XİX əsrin əvvəllinə qədər (orta erməni dili ilə bərabər) Xaçatur Abovyanın aşxarabar (hərfi mənada “dünyəvi”) adlanan müasir danışıq dilində (5) yazdığı ədəbi əsərdə istifadə olunub. XX əsrin əvvəlində qrabar məktəblərdə tədris olunub, bu isə erməni dilini bir-birindən seçilən çoxsaylı dialektlərinin olması şərtilə birləşdirici faktor idi”. (6)
“Bir birindən seçilən erməni dilinin dialektləri” anlayışı altında nəyi nəzərdə tutduğumuzu başqa məqalədə nəzərdən keçirərik. Lakin o fakt ki, qrabar “XİX əsrin əvvəlinə qədər ədəbi dil qismində” istifadə edilib və “XX əsrin əvvəlində məktəblərdə tədris olunub”, fəsahətlə qrabar, “ortaerməni dili” və aşxrabarın iki, bəlkədə üç fərqli dil olduğunu sübut edir. Qrabar orta erməni dilindən çox yaşadı, onu zorla “aşxrabarlaşdırıb” sovet vaxtı sıxışdıraraq aradan çıxarılması (7), ədəbi dil kimi mövcud olmasını dayandırdı və monofizit tatlardan fərqli olaraq ermənilər onu anlamır. Bu barədə ermənilərin özü də danışırdı. X.Abovyan yazırdı: “Mənə, qədim dildən bu qədər seçilən müasir dil məlum deyil, necə ki yeni erməni dili qədim erməni dilindən seçilir… heç bir dil mənə bu qədər çətin görünməmişdi (söhbət qrabardan gedir)”. Bu sözlərin müəllifi altı dili mükəmməl bilirdi. Sonra o, çətinlikləri törədən səbəbləri anladır: “…bütün anlayışlar, sözlərin quruluşu, hətta ayrı-ayrı sözlər müasir ifadə yolu və təfsirinə uyğun deyil”.
İlk dəfə qrabarın tat (ortafars) dilinin 400 fars və türk mənşəli sözlərindən başqa erməni dili ilə heç bir əlaqəsi olmaması haqqında Yerevan Universitetində təhsil alıb qrabarı erməni dili ilə bərabər öyrənən tanınmış azərbaycanlı filoloq, mərhum M.Seyidov qeyd etmişdir. Lakin o vaxtlar (1987-ci il) onun sözləri bizə inandırıcı görünmürdü. Onun haqlı olduğu Zərifə Mirzoyanın “Kommunist” türkmən qazetinin səhifələrində çap edilmiş məqaləsini oxuduqdan sonra bəlli oldu. Erməni-azərbaycan münaqişəsinin əvvəlində Azərbaycanı tərk etmiş milliyyəti erməni tatlardan olan Zərifə Mirzoyan yazırdi :
“1937-ci ilə qədər məktəblərdə biz o vaxt türk adlanan azərbaycan və rus dilindən savayı doğma tat dilini öyrənirdik. Məhz bu dili Ermənistanda “qədim erməni dili” hesab edirlər. Lakin 1937-ci ildən sonra azərbaycan və tat dillərinin tədrisi dayandırıldı və gözəl yiyələnib hər gün danışdığımız dillərin əvəzinə tədrisə yad olan erməni dilini daxil etdilər”. (9)
Bəli, məhz tatlar qrabarla yazıb-yaratmışlar, məhz onlar “qədim erməni dilində” zəngin din-kilsə ədəbiyyatının yaradıcılarıdır. Etmənilərə gəlldikdə isə, XX əsrin əvvəllərində ermənilərin inkişafı barədə məlumat verən yazıçı V.Papazyan qeyd edirdi: “Erməni xalqı cahil, savadsız, vəhşi və ilk öncə şüursuz idi. İnsanlar əsasən soyğunçuluq və quldurluqla məşqul olurdu…onlar şimal vəhşiləri kimi ov hesabına yaşayırdı”. Eyni sözləri bir neçə əsr əvvəl Moisey Xorenasi də demişdir :
“Qədim əjdadlarımızın bədbin xasiyyətini qınaq edərək xatırlamaya bilmərəm, amma burada onları məzəmmət edəcəyəm. Əgər tarixdə və dastanlarda öz zamanı, tarixin gedişini yazılı şəkildə əbədiləşdirən çarlar tarixə layiqdirsə, onların ardınca bu tarixə arxivlərdə kitabların yazılması üzərində zəhmət çəkənlər də layiqdir. Onların sayəsində biz yazıları oxuyur, dünyəvi və vətəndaş qanunlarını öyrənirik. Ələlxsus, xaldeylərin və süryanilərin, misirlilərin, yunanların müdrik çıxışlarını oxuyur və onların bu işə necə əmək gösrərmələrinə, düşüncələrinə qibtə edirik. Baxmayaraq ki, biz balaca cərgəyik, sayımız məhduddur, qüvvətimiz azdır. Dəfələrlə başqa dövlətlər tərəfindən ram edilmişik, bununla belə bizim ölkəmiz də yazılarda əbədiləşdirilməyə layıq bir çox şücaət göstərib. Amma bunu kitablara yazmağın qayğısına qalan olmayıb. Beləliklə, əgər onlar özlərinin xeyiri barədə düşünməyib və tarixlerini yazmayıblarsa, onları günahlanlandırıb və nəsə tələb etməyin mənası varmı ? Amma deyə bilərlər ki, bunu o vaxt ədəbiyyat və yazının olmaması, bir birinin ardınca baş vermiş müxtəlif müharibələrin ucbatından ede bilməyiblər. Lakin. bu boş fikirdir. Çünki müharibələr arası boşluq olub və o zamanlarda onlarda əmlak, evlər, icma məhkəmələri və sazişləri, ələlxsus ata-baba dövlətinin varisliyi haqqında fars və yunanca yazılan kitablar olub. Mənə elə gəlir ki, indiki və qədim ermənilərin elmə və mahnıların toplanmasına marağı olmayıb. Ona görə, vəhşı, axmaq, və şüursuz adamlar haqqında danışmaq əbəsdir”. (8)

İstifadə olunan ədəbiyyat :

1. İ.M.Dyakonov. Dilçilik üçün Eblanın əhəmiyyəti. “Qədim Ebla” M.,1985
2. İ.M.Dyakonov. Erməni dilinin tarixi barədə. “Tarix-filoloji jurnalı”.Y.,1983
3. V.Voskanyan. http://forum.hayastan.com/index.php?showtopic=28183
4. A.Akopyan. http://forum. hayastan.com
5. X.Abovyan. Böyük Sovet ensiklopediyası
6. Ermənistanın etnik xarakteristikası
7. M.Xorenasi. Ermənistan tarixi, 3-cü kitab, 3-cü fəsil
8. Z.Mirzoyan. “Azğın millətçilik”, “Kommunist”, A.,1991

Bəxtiyar Tuncay
KarabakhİNFO.com