24 İL ƏVVƏLİN QARABAĞ SİRLƏRİ ÜZƏ ÇIXIR

Siyasi Büronun 1989-cu il fevralın 29-da keçirilmiş iclasının “Tamamilə məxfi” qrifli stenoqramında o vaxtkı SSRİ rəhbərinin ermənilərə simpatiyası bir daha üzə çıxır

Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin başlamasında o vaxtkı SSRİ rəhbərliyinin, baş katib Mixail Qorbaçovun ermənilərə simpatiyasının hansı rol oynadığı haqda çox danışılıb, yazılıb. “Yeni Müsavat”ın bu mövzuda oxuculara çatdırmaq istədiyi yenilik isə Qorbaçovun və SSRİ rəhbərliyinin münaqişənin qızışdığı bir vaxtda, Sumqayıt hadisələrinin ertəsi günü Sov.İKP MK-nın Siyasi Bürosunun qapalı iclasında danışdıqlarıdır. Həmin iclasın “Tamamilə məxfi” qrifli stenoqramı internetdə var. Bu stenoqramı oxuduqca bir daha aydın olur ki, separatçı münaqişənin qarşısını almalı olan SSRİ rəhbərliyi, şəxsən Qorbaçov kritik məqamlarda erməni simpatiyasını necə büruzə verir və nə dərəcədə qətiyyətsiz davanır. Hesab edirik ki, stenoqramın olduğu kimi oxuculara çatdırılması 24 il əvvəl Qarabağda başlayan münaqişənin tarixindən ibrət götürülməsi baxımından faydalı olacaq.
Beləliklə, 1989-cu il, fevralın 29-u. Kreml. Siyası Büro Sumqayıtda baş vermiş və əsas təşkilatçıları ermənilər olan iğtişaşların ardınca Ermənistan SSR və Azərbaycan SSR-də baş verənlərlə bağlı vəziyyəti müzakirə etmək üçün aşağıdakı tərkibdə toplanır:

İclasa sədrlik edir yoldaş Qorbaçov M.S.
İştrak edirlər: Qromıko A.A, Liqaçev Y.K., Nikonov, Nikonov V.P., Slyunkov N.N., Solomentsev M.S., Çebrikov V.M., Şevardnadze E.A, Yakovlev A. N., Maslyukov Y.D., Talızin N.V., Yazov D.T., Baklanov O.D., Biryukova A. P., Kapitonov İ.V. (Siyasi Büro üzvləri)
İclasın gündəliyindəki 1-ci məsələ. Azərbaycan və Ermənistan SSR-də baş verən hadisələrlə bağlı əlavə tədbirlərin görülməsi barədə.
Qorbaçov. Bizim gördüyümüz tədbirlər, o cümlədən birbaşa Ermənistan və Azərbaycana göndərilmiş müraciət öz rolunu oynayıb. İnsanlar müraciətə reaksiya veriblər. Onu əlavələr edildikdən sonra ora gecə şifrəli rabitə vasitəsilə göndəriblər, gündüz isə artıq müraciətlə işləməə başlayıblar. Son məqamda Yerevan küçələrində ən azı yarım milyon insan olub. Hər şey iflic edilib, hər şey dayanıb. İnsanları yaxın kəndlərdən də cəmləşdirməyə başlayıblar. Kalonlarla hərəkət ediblər.
Qromıko. (xarici işlər naziri) Son anda deyəndə yəni bu gün?
Qorbaçov. Yox, müraciədən əvvəl, cümə günü. İnsan kütləvi belə olub. Qarabağda azərbaycanlılarla ermənilər arasında toqquşmalar baş verib, iki nəfər həlak olub. İrəvan boyu bu məzmunda vərəqələr paylanıb: ermənilər, mitinq eləməyi dayandırın, silah götürün və türkləri əzin. Uzaq məsafədən ordu qərargahına pistoletdən atəş açıblar. Güllə qərargah rəisinin kabinetinin pəncərəsinə dəyib. Ancaq çərçivənin arasında ilişib qalıb. Vəziyyət bu cürdür. Biz bilirik ki, orada ekstremist elementlər var.
Lakin mən deməliyəm ki, Yerevanı küçələrində yarım milyon adam olsa da ermənilər arasında intizam yükdək olub, heç bir antisovet çıxışı edilməyib. Ayrı-ayrı qruplardan başqa kütlə bizim bayraqların, Siyasi Büro üzvlərinin portretləri arxasında yürüş edib. Yalnız ekstremistlər öz müqəddəratını təyin etmə barədə şüarlar ortaya atıblar. Lakin bütün çıxışlarda məsələ antisovet xarakteri almayıb, düşmənçilik çağırışlar və s. olmayıb. Kütlə bu cür saxlanılıb. Lakin yoldaşlar, bundan belə nəticə çıxır ki, bütün bunlar əvvəlcədə hazırlanıb: Elə-belə bu cür şüyləri təşkil etmək mümkün deyil. Mitinqçiləri əvəzləmək üçün növbələr qurulub, yemək daşınıb, bir-birlərini əvəz ediblər. Mənə bütün bunlar barədə Vlasov danışıb. Onlar məsələni öyrəniblər.

Bütün çıxışlarda mövzu Qarabağ, onun Ermənistana birləşdirilməsi olub. Danışıblar ki, bu məsələ Stalinin vaxtında düzgün həll edilməyib. Qərar xalqa məlum şərtlər daxilində zorla sırınıb, yəni bu məsələyə yenidən baxmaq və onu demokratiya, yenidənqurma çərçivəsində həll etmək lazımdır. Mənə Vlasov videolent təqdim edib, hansı ki, son üç gündə baş verən hadisələr gizli kamera ilə çəkilib və orada əks olunub. Mən bütün çıxışlara baxmışam, bütün o kütləni görmüşəm. Perspektivdə belə görünür ki, sanki bir milyon insan meydana toplaşıb. Onların arasında qocalar, gənclər var. Tanınmış adamlar çıxış ediblər, xalq artistləri, rəssamlar, ümumiyyətlə iri şəxsiyyətlər. Hamının diqqəti Dağlıq Qarabağ məsələsi ətrafında cəmlənib. Dağlıq Qarabağda erməni mədəniyyətinə hörmətsizlik barədə danışlıb, deyiblər ki, erməni muxtariyyətinin hüququ yoxdur, vətənlə əlaqə mövcud deyil və s. Bütün gərginliklər erməni tərəfindədir. Ona görə də biz Siyasi Büroda qəbul etdiyimiz qərarla açıq desəm Azərbaycanı saxlamışıq. Əgər biz bu qərarı qəbul eləməysik o zaman mənim daha sonra sizə deyəcəyim hadisələr baş verərdi.

Mən burada, Mərkəzi Komitədə Kaputikyan və Balayanla (bədnam erməni şairi, Qarabağ münaqişəsinin qızışdırılmasında əsas rol oynayanlardan biri Silva Kaputikyan və mənfur yazıçı Zori Balayan nəzərdə tutulur) görüşəndə, onlara dedim ki, Qarabağ məsələsinin bütün tarixçəsini bilirik. Bilirik ki, bu necə çətin məsələdir. Onun səbəbləri, kökləri xaricdədir. Tarixin, taleyin erməni xalqını ayrı-ayrı yerlərə səpələdiyini biz anlayırıq və başa düşürük. Şəxsən mən iki səbəb görürəm: bir tərəfdən Qarabağın özündə yol verilən çoxulu səhvlər və üstəgəl xalqın içərisindəki emosional başlanğıc. Bu xalqla bağlı baş verənlərin hamısı onların içərisində özünə yer edib, ona görə də indi belə reaksiyalar ortaya çıxır.
Məlum olur ki, Stepanaekrt vilayət komitəsinin katibi 14 il ərzində bir dəfə də olsun Ermənistanda olmayıb, baxmayaraq ki, Dağlıq Qarabağ özü erməni muxtariyyətidir. Başqa şeylər də sadalamaq olar. Hətta Ermənistna aparan yolu başlı-başına buraxıblar. Mədəni əlaqələr pozulub. Bunlar şüurlu şəkildə edilib. Türk televiziyasının verilişləri Dağlıq Qarabağda qəbul edilir, ancaq Ermənistan televiziyasının yox. Axı bütün bunlar insanların heysiyyatına toxunur.
Mən Viktor Mixayloviçdən soruşdum ki, sərhəd zolağı ilə bağlı nə tədbirlər görüldü? O mənə dedi ki, Naxçıvanda sərhədçilərin öz zolağı var, orada zastavalar və s. yerləşir. Sərhədyanı zonanın dərinliyini isə yerli orqanlar, indiki halda respublika orqanları müəyyənləşdirir. Və hansı qərar qəbul olunub? Bütün Naxçıvan sərhədyanı zona hesab edilib və ora sərbəst giriş qadağandır. Bəs orada soyqırım qurbanları dəfn olunublar, orada qəbirlər yerləşir, onlar nə olsun?. 90 erməni mədəniyyət abidəsi olub və indi cəmi biri salamat qalıb. Heç kimi buraxmırlar və bəhanə edirlər ki, ora sərhədyanı zonadır, deyirlər ki, ora gedən yol da 70 ildir təmir olunmur. Bilirsiniz də, bütün bunlar necə qarşılanır. Əlbətdə, bunlar insanların emosiyalarına toxunur.
Bu informasiyalar əlbətdə ki, tərəflərdən birindən gəlir. (erməni tərəfi nəzərdə tutulur.-red) Lakin inandırıcı şeylər deyirlər. Hələ bu yaxınlarda mən Aleksandr Nikolayeviçə tapşırdım ki, mənim adımdan Kaputikyanla danışsın və onun nəzərinə çatdırsın ki, ayıqlıq nümayiş etdirsinlər. Öz təsirli sözlərini desinlər, hadisələrin arzuolunmaz istiqamətdə inkişafının qarşısını alsınlar. O, Kaputikyanla danışıb. Söhbət uzun çəkib, telefonda ağlaşma, hıçqırıqlarla müşaiyət olunub. Ancaq buna baxmayaraq Kaputikyan vəd edib ki, bunu edəcək, xoşagəlməz prosesləri dayandıracaq, sonra məsələyə baxılacaq. Lakin bütün hallarda israr edib ki, biz azərbaycanlıların tərəfində dayanmışıq, deyib ki, onlar ekstremist deyillər, təhrikçilər deyillər. Biz dünən iclas eləyəndə o təyyarəyə oturub və Yerevana uçub. Orada onlar Balayanla birləşiblər, yazıçı, “Literaturnaya qazeta”nın müxbiri ilə. Milliyətçi şəxsdir, özü də qatı milllətçi. İstedadlı şəxsiyyətdir. 33 kitab yazıb. Ermənistanda çox məşhurdur, çox karyeristdir, özünəarxayındır.
Hələ Moskvada Kauptikyan onu özüylə dartıb gətirmişdi. Xahiş elədi ki, mən onları heç olmasa beş dəqiqləlik qəbul edib. Mən fikirləşdim ki, niyə boyun qaçırım, bütün vasitələrdən istifadə etmək lazımdır. Fikrimi dedim ki, bu görüşdən sonra onlara çətin olacaq, onları mənimlə bağlayacaqlar. Mən artıq sizə dedim ki, gecə hansı məktub göndərilib. Lenin də belə hərəkət edib, vəziyyət kritik olanda ya özü müraciət edib, ya teleqramlar göndərib. Və ən xoşagəlməz adamlarla da görüşüb. Kaputikyan orada Komitənin fəxri sədridir, nədir? Elədir? Görüşdüm. Mən dedim ki, Azərbaycan da gərgindir. Başa düşürsünüz, bunu dayandırmaq lazımdır. Axı orada insanlar gərgindir. O isə mənə deyir: azərbaycanlılar niyə gərgindir? Siz onların xeyrinə qərar vermisiniz. Mən deyirəm ki, yox, Sizinlə razı deyiləm. Biz Ermənistanın, Azərbaycanın və bütövlükdə ölkənin xeyrinə qərar vermişik. Söhbət çox çətin, emosional, gərgin keçdi. Kaputikyan dedi ki, insanlar Siyasi Büroya, bizə ümid edir. Dedim ki, sizi əmin edirəm, hər şey sakitləşəcək, hər şey öz yoluna qoyulacaq və siz deyəcəksiniz ki, Mixail Sergeyeviç, çox sağ olun ki, bu müraciəti qəbul etmisiniz. Əgər biz indi hərəkətə keçməsək, tədbir görməsək o biri tərəf də hərəkətə keçəcək. O zaman kim sitasiyaya nəzarəti ələ alacaq? O soruşdu ki, niyə komissiya yaratmırıq. Mən deyirəm ki, qulaq asın, nə komissiya yaranmalıdır? Bir halda ki, siz burada mənim qəbulumda oturmusunuz və məsələnin həlli ilə Siyasi Büro, hökumət məşğuldur.

Balayan isə, onun beyni sürətli işləyir, məndən soruşur ki, bəs biz qayıdıb insanlara nə deyək? Mən ona cavab verdim ki, bunu demək lazımdır: biz, Mərkəzi Komitəsi, Siyasi Büro, Hökumətin ermənilərdən heç bir incikliyi yoxdur. Deyin ki, Mərkəzi Komitə məsələni diqqətdə saxlayacaq, Dağlıq Qarabağda meydana çıxan və həllini gözləyən problemlər həll olunacaq. Balayan dərhal deyir: əgər Siyasi Büro bu məsələ ilə məşğul olacaqsa komissiya da bax elə buna görə lazımdır. Demək lazımdır ki, onların bura nə üçün can atdıqlarının səbəbi əvvəlcədən məlum idi. Onlar özlərinə avtoritet yığırdılar. Onlara öz nüfuzlarını möhkəmləndirmək lazımdır. Açıq deməliyəm ki, biz də onlarla görüşdən yayınmalı deyildik. Çünki bunlar iri ziyalı nümayəndələrdir, hansı ki, xalq onları eşidir. Yeri gəlmişkən, hər ikisi kommunistdir. Beləliklə, erməni qanadını açıq desək, saxlamaq, sakitləşdirmək lazım idi. İmkan vermək olmazdı ki, bütün ermənilər bu hərəkata qoşulsun. Bu müraciətə necə reaksiya verdilər? Deməliyəm ki, tələb olunduğu kimi yox. Oxuyublar, çıxış ediblər, müxtəlif reaksiyalar olub. Mən lentə baxanda diqqət yetirdim ki, biri çıxıb çıxış edir: “İttiafq radiosu və televiziyası həqiqətləri göstərmək əvəzində bizi təxribatçılar adlandırır” və s. Yeri gəlmişkən, mən Kaputikyanla söhbətdə dedim: bizim bəyanatda erməni xalqı təhrikçi adlandırılmır. Biz deyirik ki, Dağlıq Qarabağın azərbaycanlı və erməni əhalisinin bir hissəsi təhrikçilərin arxasınca gediblər. Bax söhbət bundan gedir. Biz bunları qarışdırmırıq və bizim erməni xalqına münasibətimiz dəyişməyib.

Müraciəti oxuyandan sonra Yerevanda insanlar dəstə halında toplaşaraq onu müzakirə elədilər, göründü ki, rəhbərlik lazım olan anda öz sözünü deyir. Şənbə günü artıq tətil dayanıb, işə çıxıblar. Erməni radiosu xəbər verib ki, əməkçilər buraxılmış iş günlərinin əvəzini də işləyəcəklər. Lakin Ermənistandan azərbaycanlı ailələrin qaçması halları var. Doğrudur, rəqəmlər ziddiyətlidir. Vladimir İvanoviç (SSRİ Nazirlər Kabinetinin sədri Vladimir Rıjkov nəzərdə tutulur.-red) məruzə edib ki, cəmi 55 nəfər qaçıb. Razumovski isə deyir ki, 200. Azərbaycandakı ermənilərə gəldikdə isə qisaslardan qorxan 200 ailəni məktəbdə yerləşdiriblər, daha 500-ə yaxın ailə isə toplanır.

Razumov.(Sov.İKP MK-nın partiya-təşkilat işləri üzrə şöbəsinin müdir müavini) Azərbaycanlı Ermənistandan çıxanda demir ki, qaçır, deyir ki, guya qonaq gedir. Ona görə də hesablamanı Azərbaycanla aparmaq lazımdır. Onlar ora gedirlər və birbaşa deyirlər ki, bir daha Ermənistana qayıtmayacaq.

(Ardı var)

Hazırladı: F.Məmmədov