SƏN KİMSƏN, FAMİL MEHDİ?

Ömrü boyu azadlıq üzünə həsrət qalan bir şair - publisist! Bu  gün də hamının

azadlıqdan danışdığı bir vaxtda azadlığın nə demək olduğunu əsla hiss etməyən bir insan!

            Ömrü boyu haqq-ədalət axtarışında olan və onu tapmayan, haqq-ədalət uğrunda mübarizədə həmişə tək qalan vətəndaş!

            Uzun-uzun illərin müşahidələrindən, mübarizələrindən sonra “Dünya yaltaqlar, təlxəklər, pullular, simasızlar, nadürüstlər dünyasıdır” qərarına gələn bir ziyalı.

            Mən Famil Mehdi (Famil Ağalar oğlu Mehdiyev) kiməm? Adi bir insan. Hamı anadan necə doğulubsa, mən də elə doğulmuşam. Bununla əlaqədar heç bir qeyri-adi söz-söhbət, əhvalat eşitməmişəm. Heç bir fərqləndirici hadisə baş verməyibdir. Hadisə baş verməyibsə, deməli səbəbi, izahı da yoxdur.

            1934-cü ildə Ağdamın Sarıhacılı kəndində anadan olmuşam. Ayı, günü kənd sovetində qeyd olunmayıb.  Sonradan uydurma tarix yazılıb: 25 dekabr. Bütün sənədlərdə belə yazılır:  25 dekabr 1934-cü il. İlk sinifləri Ağdam şəhər məktəblərində (5 və 3 nömrəli məktəblərdə), dördüncü sinifdən isə Əhmədavar kənd məktəbində (babamın evində) oxuyub, 7-ci sinfi də orada bitirmişəm. Sonra Ağdam Pedaqoji Məktəbinə daxil olmuşam. Həm əvvəlki məktəbi, həm də texnikumu fərqlənmə ilə bitirmişəm. Universitetin filoloji fakültəsinin jurnalistika şöbəsində də beş il əla oxumuşam. Ancaq fərqlənmə ilə bitirməmişəm. Səbəbi beşinci kursda hərbi təlimdə tərbiyəsiz hərəkət edən erməni tağım komandirinə sillə vurmağım olub. Universitetdən üstümüzdə rəhbər olan polkovnik Ambaryan o vaxt məni həbsə aldırmaq istəyirdi. Ancaq 3-4 gün hərbi təcridxanalarda saxladılar. Tələbələrin qəti tələbi ilə buraxıldım. Ambaryan acığını dövlət imtahanında çıxdı. Hərbi hazırlıqdan mənə “üç” qiymət yazdı. Rektorluq (rektor akademik Y. Məmmədəliyev və prorektor Mehdi Əliyev – Allah hər ikisinə rəhmət eləsin) işə qarışdılar. İstədilər ki, istisna hal kimi ikinci dəfə imtahan verim. Ancaq Ambaryanın üzünü görməmək, həm də onun minnətini “götürməmək” üçün ikinci dəfə imtahandan imtina etdim. (Bu əhvalatları tələbə yoldaşlarım, indi professorlar, məşhur alimlər Yaşar Qarayev, Tofiq Hacıyev və başqaları yaxşı bilirlər).

            Universiteti bitirdikdən sonra jurnalistika üzrə aspiranturaya dəvət olundum. Akademik Mirzə İbrahimovun rəhbərliyi altında əvvəl “Səməd Vurğunun publisistikası” mövzusunda namizədlik, sonra isə “Bizim publisistikanın sənətkarlıq problemləri” adlı doktorluq dissertasiyası müdafiə etdim. Dərhal, yəni 1973-cü ildən jurnalistikanın nəzəriyyəsi və təcrübəsi kafedrasına müdir seçildim. Hazırda da həmin vəzifədə işləyirəm. Bir sıra dərsliklər, dərs vəsaitləri çoxlu məqalənin müəllifiyəm.

            Ağdam pedaqoji məktəbində oxuyarkən yazdığım şerlərim rayon qəzetində dərc olunubdur. Universitetin II kursunda oxuyarkən “Ədəbiyyat qəzeti”ndə “Ana” şerim dərc olunub və mənim cavan şair kimi tanıdıb. Şer belədir:

Saplaya bilmədi iynəni ana,

Kədərsiz qəlbindən bir kədər keçdi.

Sanki qocalığı o heç bir zaman,

Əsla indiki tək hiss etməmişdi.

Çağırıb saplatdı onu qızına,

Bir şadlıq duyuldu, yenə üzündə.

Çünki itirdiyi işığı ana

Doğma balasının tapdı gözündə.

            Şeri ilk tərifləyən qəzetin redaktoru S. Rüstəm oldu. Sonra S. Vurğun bəyəndiyini bildirdi. Mir-Cəlal məruzəsində onu “böyük bir poemaya bərabər şer” adlandırdı.

            Beləliklə şerlərim, sonra isə  poemalarım qəzet və jurnallarda müntəzəm  dərc olunmağa başladı. İlk poemamda tələbəlik illərində “Azərbaycan” jurnalında dərc olunub: “Gənclik eşqi”. Ancaq bundan bir az sonra həmin jurnalda verilən “Səni gözləyirəm” poemam demək olar ki, bütün respublikada böyük oxucu marağı doğurdu. Şer və poemalarımdan ibarət 20-yə qədər kitabım nəşr olunub. Üç kitabım isə Moskvada nəşr edilibdir. Şerlərimdən nümunələr başqa xalqların dilinə tərcümə olunub.

            Nə yazmışamsa əksəriyyəti böyük təzyiq altında, ixtisarlarla, düzəlişlərlə dərc olunub. (bu çox maraqlı bir tədqiqatın mövzusudur). Bu şerlərimdə bir qayda olaraq tənqidi pafosla bağlıdır. Yuxarılara mənə münasibət həmişə pis olub. 1970-1980-ci illər arasında iki böyük poemanın naboru (yığımı) mətbəədə ləğv edilib, yuxarıların bilavasitə yazdırdığı mənfi rəy və təzyiqlə jurnaldan çıxarılıb. Dövlət tərəfindən adi bir fəxri fərman da almamışam. Bununla fəxr etmək olar.

            Əlli illiyimin qeyd olunmasını yuxarılar qoymadı. Televiziyada verilişi dayandırdılar. “Literaturnaya qazeta” SSRİ Yazıçılar İttifaqının yaxşı təbrikini dərc etdirdi. “Ədəbiyyat və incəsənət”də yazı verilməsini qoymadılar. Ancaq 1984-cü il dekabrın 25-də bütün respublika qəzetləri qeyri-rəsmi olaraq 50-illiyimi qeyd etdilər. Qısa xoş sözlər yazıb, şerlərimi verdilər. Həmin gün Azərbaycan KP MK-nın ideoloji işlər üzrə katibi redaktorların müşavirəsini keçirib, onları divara dirədi: “Sizə kim ixtiyar verib MK-nın qərarı olmadan Famil Mehdiyə yubiley keçirmisiniz?”. “Kommunist” qəzetinin redaktoru Rəşid Mahmudov cavab verib: “Famil Mehdi ləyaqətli ziyalıdır. Görkəmli şairdir, ictimai xadimdir”. Digər redaktorlar da onun dediyini təkrar ediblər. Pis vəziyyətdə qalan katib deyib: “Axı, MK-nın bu haqda qərarı yoxdur. Heç olmazsa, o yazıları eyni gündə yox, müxtəlif vaxtlarda verəydiniz”. Katib daha çox “Azərbaycan gəncləri” qəzetinin redaktorunu əvəz edən müavin Əlirza Balayevin üstünə düşüb: “Famil Mehdinin “Mənim yubileyim” şerini niyə dərc etmisiniz? Şerdəki:

Zərdabi daş kimi susub yatıbdır,

Kollar arasında itib-batıbdır.

O yanda milyonçu birinə ancaq

“Abidə” qoyulub-günümə bir bax!

  misralar kimə işarədir?” (Sonradan məlum olub ki, orada həqiqətən böyük vəzifəlilərdən birinin qohumuna abidə qoyulmuş imiş. Deməli güllə hədəfə dəyib). Katibin göstərişi ilə Ə.Balayev redaksiya heyətinin iclasını keçirib, özünə və şöbə müdiri Tofiq Mütəllibova töhmət elan edib. MK-da işləyən tanışlarının köməyi ilə vəzifədən çıxarılmasının qarşısı alınıb...

            Hətta bir müddət adım qəzetlərdə xəbərlərdən çıxarıldı, televiziyaya buraxılmadım. Aşağıların adi bir “sağ ol”u mənə yuxarıların min təşəkküründən, mükafatından qat-qat üstündür. Bu haqda şerim də var:

Nə yaxşı mükafat almadım, Allah,

Mükafat alanlar susur, lallaşır.

Mükafat alanlar liberallaşır.

Qəfil ürəklərin odumu sönür,

Mükafat alanlar quzuya dönür.

Yamandır insanın quzulaşması,

Özündən qaçması, uzaqlaşması.

Nə yaxşı mükafat almadım, Allah,

Dilin bir söz deyir, ürəyin bir söz.

Tələsmə, bacara bilirsənsə, döz,

Mükafat alanlar qurulaşırlar,

Sellər daşanda da durulaşırlar.

Təzə köynək kimi ütülənirlər,

Hər zaman irəli itələnirlər.

Nə yaxşı mükafat almadım, Allah,

Mükafat alanlar sonra pis yazır,

Əsəbsiz, qəzəbsiz, ürəksiz yazır.

Mükafat alanlar özündən razı,

Ocağa tamarzı, suya tamarzı.

Hər zaman hardasa çıxışdadılar,

Ucuz təriflərdə, alqışlardadılar.

Nə yaxşı mükafat almadım, Allah,

Versələr alardım,

Ay verdilər, ha!..

Özüm, nəslim, köküm, atam-anam, mühitim haqqında bu qeydləri yazarkən, baş verən bəzi hadisələr, gözlənilməz əhvalatlar haqqında qeyd etməyi özümə borc bilirəm. 50 yaşım tamam olanda mənə münasibət barəsində qısaca qeyd etmişdim. Bir neçə ay bundan əvvəl isə 60 yaşım tamam oldu. Qəzetlərdən jurnalistlər zəng edib bu münasibətlə görüşmək, haqqımda nəsə yamaq istədiklərini bildirdilər. Hamısına təşəkkür etdim, eyni cavabı verdim: Qarabağı – Şuşası, Ağdamı, Füzulisi, Cəbrayılı, eləcə də Kəlbəcəri, Laçını, Qubadlısı, Zəngilanı düşmən tapdağı altında qalan, bir milyon əhalisi, qohum-əqrəbası, yerlisi qaçqın vəziyyətində müsibətlər çəkən, dilənçi kökündə yaşayan bir adama nə yubiley? Mən bu sözləri radio müsahibəmdə də dedim. Və eşidənlərin sözlərindən razı qaldıqlarını bildim. Beləliklə heç bir görüşə, yubileyə, ədəbi-bədii gecəyə icazə vermədim. Hətta işlədiyim universitetin jurnalistika fakültəsində, eləcə də rəhbəri olduğum kafedrada adi çay məclisinə belə icazə vermədim. Ancaq “Ədəbiyyat qəzeti” və bir iki digər qəzet yazı dərc etdi. Radioda mənimlə müsahibə (ad günümlə əlaqədar verildi) və möhtərəm yazıçı Süleyman Vəliyevin mənim haqqımda ürək sözləri səsləndi.

            Günlərin bir günü, fevral ayının ya 9-u, ya da 10-da keçmiş tələbəm olan bir qız otağıma gəldi. Dedi ki, Sizinlə görüşmək istəyirik. Qəti etiraz etdim. Dedi dəvətnamə çap etdirmişik. Mən əsəbiləşdim: “Məndən icazəsiz bunu niyə etmisiniz? Axı mən bütün görüşləri rədd etmişəm. Sabah eşidib mənə nə deyərlər?”. Qarşımdakı qız səhvini başa düşdü, bərk narahat oldu. Mən razılaşdım: Tələbəm, həm də qız xeylağı. Fevralın 11-də, təxminən saat 5-də, heç kimə, hətta doğma qardaşlarıma (qaçqın qardaşıma da) xəbər vermədən Gənc Tamaşaçılar Teatrına getdim. Hava çox soyuq idi. 50-60 adam toplaşmışdı. Müəllimim Nəsir İmanquliyev, tələbə yoldaşım, “Xalq qəzeti”nin redaktoru Tofiq Rüstəmov,  jurnalistlərin müstəqil həmkarlar təşkilatını sədri Oqtay Salamzadə xoş söz dedilər. Tərifli sözlərinə etiraz etdim. Özüm bir – iki şerimi oxudum. Çıxışımda bir – iki şerimi oxudum. Çıxışımda dedim: “Mən bu görüşə razılıq verməmişdim. Ancaq Demokratik Gənclər təşkilatı üzvlərinə  və onun sədri Rövşən Cavadova hörmətim məni bura gətirdi. Qoy,  Allah günahımdan keçsin ki, torpaq düşmən əlindədir. Burada mənə görüş keçirirsiniz”.

            Bundan sonra respublikada, həmişə olduğu kimi, bəzi siyasi oyunlar baş verdi. İyun ayının əvvəllərində, şənbə günü, cavan bir oğlan otağıma gəldi. Bildirdi ki, Sizi, yəni məni, Bakı şəhər prokurorluğuna çağırırlar. Mümkünsə, bu gün gedək. Mənə qəribə gəldi: “Prokurorluq hara, mən hara?”. Bazar ertəsi, səhər saat 9-da prokurorluğa getdim. Üç nəfər cavan oğlanın iştirak etdiyi otaqda məni sorğu – suala çəkməyə başladılar: “Fevralın 11-də Sizə yubiley keçirilib. Orada kimlər olub?”. Yerimdə quruyub qaldım: əvvalə yubiley yox, mənimlə görüş keçirilib. İkincisi də, görüş keçiriləndə nə olar ki?”. Yox, sən demə, məni Rövşən Cavadovun iqtidarın dövlət çevrilişi adlandırdığı hərəkətlərinin iştirakçısı, yaxud da nə bilim nəyi eləmək istəyirlər. Bu sorğu – sualları böyük təhqir hesab etsəm də, suallara cavab verdim.

Yeri gəlmişkən deyim ki, 60 ildə iki dəfə prokurorluğa çağırılmışam. Birinci dəfə 1989-cu ildə. Bakıda, mitinqlərlə əlaqədar, Moskva prokurorluq orqan işçiləri iki gün məni sorğu – suala tutdular. Moskvanı, Siyasi Büronu tənqid etməyim onları, xüsusilə, qəzəbləndirmişdi. İkinci dəfə 1995-ci ilin iyununda Bakı şəhər prokurorluğuna. Müstəqil Azərbaycan dövlətçiliyi şəraitində prokurorluğa. Qəribə təzaddır. İndi də oturub verdiyim izahatın nəticəsini gözləyirəm.

Ancaq ürəyim buz kimidir. Çünki, 1988-ci ildən bəri Azərbaycanda dövlət səviyyəsində gedən siyasi oyunların, siyasi avantüraların heç birində iştirak etməmişəm.           

            Prokurorluğa çağırılmağı, ancaq və ancaq, demokratik ideyalarımla, açıq ifadə etdiyim prinsipial fikirlərimlə, mətbuatda çap olunan, kimlərin isə xoşuna gəlməyən şerlərimlə əlaqələndirirəm. O şerlərdən biri “Dilən professor, utanma dilən” adlanır. “Günay” qəzetinin 01 fevral 1995-ci il tarixli nömrəsində dərc olunmuş, aşağılarda son dərəcə böyük reaksiya doğurmuş, yuxarıların qəzəbinə səbəb olmuşdur. Hətta professor Z.Qaralovun mənim əleyhimə sifarişlə yazılmış böhtanlı, çirkablı cızma-qarası da qəzet də verilmişdir. Qaralovun yazısının əleyhinə yazılan yüzlərlə məktubun qəzetlərdə dərc olunmasının qarşısına sədd çəkilmişdir. Ancaq ikisi-üçü qəzetlərdə dərc olundu. Bundan sonra qəzetlərdə, “Bakıda qəribə məhkəmə gedir”, “Təlxəklər”, “Cibgir” və s. şerlərim qəzetlərdə dərc edilmiş, və geniş rəy doğurmuşdur. Fikrimə aydınlıq gətirmək üçün şerlərimdən birini bu qeydlərə əlavə edirəm:

           

Dilən, professor, utanma, dilən,

Dillən, professor, utanma, dillən..,

Səslə,  hər keçəndən sədəqə istə,

Qaçandan, köçəndən sədəqə istə.

Fərqi yox, Bakıdan, Ağdamdan olsun,

Səninçün nə fərqi: yaxşı, yaman kim,

Bir də qanmayan kim, qanan kim,

Məslək dəyişənmi, ev dəyişənmi,

Qızıl axtaranmı, ya goreşənmi,

Insanmı, heyvanmı-satandı, gedir,

It-qurd kölgəsində yatandı, gedir.

Dünyanın ən qəlpi, ən safı olsun,

Təki ürəyinin insafı olsun.

Hanı o qırmızı diplomlar, hanı?

Nəyimə gərəkdir torbada qala,

Çıxar, hamısını cır at, tapdala.

Yandır cild-cild, yansın əl yazın,

Sən kimə gərəksən, o kimə lazım?

O fəxri fərmanları,

Təşəkkürləri yandır,

Dünya aldanan yox, aldadandır.

Dilən, professor, utanma dilən,

Dillən, professor, utanma dillən,

Qoy sənin yerinə zaman utansın,

Səni bu günlərə salan utansın.

Qırılan ağac yox, tufan utansın,

Vurulan turac yox, vuran utansın.

“Millət can üstədir, qardaşlar, qalxın!”

Nəyinə gərəkdir kimin səsidir?

Arxasız millətin, yiyəsiz xalqın

Alimi, şairi dilənəsidir.

Ayranını süddən, şorunu yağdan,

Bəhməzini baldan matah tutanın,

Gözəllik, qəşənglik yarışlarında,

Keçini maraldan matah tutanın,

Sərçəni qartaldan ayırmayanın,

Çiçəyi qanqaldan ayırmayanın

Alimi neyləsin, bəs dilənməsin,

Necə bu kök üstdə bəstələnməsin?!

Yox, zaman ödəməz bu ödənişi,

Varmı başqa əlac, əl aç, dilən ki,

Qınama, nə deyir gör ötən kişi:

“Sən də dilənçısən, mən də dilənçi.

Mən gizli dilənən, sən açıq-aşkar,

Sabah gizlinlər də aşkarlanarlar.

Beləmi tikmişdi haqq evi tikən,

Haqqın da belinə çöpdən dirəkmiş.

Günəşin özü də ləkəli ikən

Bizdə bu təmizlik nəyə gərəkmiş!?” 

Dilən, professor, utanma dilən,

Dillən, professor, utanma dillən.

Eynəkdə gözlərin gizlənə bilər,

Köynəkdə yüz dərdin gizlənə bilər.

Bəlkə, dilənməyin izlənə bilər

Çıxart eynəyini, aç gözlərini,

Yaxşı gör zamanın acğözlərini

Vicdan karlarını, qəlb lallarını,

Vəzifə, var-dövlət dəllallarını.

Qoy görsün səni də ağız busanlar,

Söz qalaylayanlar, körük basanlar,

“Millət”, “millət” deyib köpük qusanlar.

Ancaq bir tələbən çalış görməsin,

Inamla, ümidlə qarşı durmasın,

Dünyada rəngləri qarışdırmasın.

Bir də ki, hər dəfə qomarlayanlar,

Öpüb bığlarını tumarlayanlar -

Nəvələr görməsin diləndiyini,

Tale xırmanında döyüldüyünü,

Ömrün ələyində ələndiyini.

Dilən, professor, utanma dilən,

Dillən, professor, utanma dillən...

            Bura yalnız bir cümlə əlavə etmək istəyirəm: 50 yaşımda da, 60 yaşımda da başıma oyunu eyni adamlar açır. O vaxt MK-da yüksək vəzifədə idilər, indi də Prezident aparatında.

Atam Ağalar Mehdi oğlu savadsız kişi idi. Adını da yazmağı bacarmırdı. Ömrü boyu təsərrüfatla məşğul olub. Özünün düzlüyü, təmizliyi, maarifpərvərliyi, xüsusilə ağsaqqallığı ilə fərqlənirdi. Camaat arasında möhkəm sülh, mehribançılıq tərəfdarı idi. Söz gəzdirənlərlə, ara vuranlarla, dedi-qodu ilə məşğul olanlarla arası yox idi. Ona görə də, kolxozda briqadir, kolxoz sədrinin müavini vəzifələrinə seçilib, bu işləri yerinə yetiribdir. Möhkəm qayda-qanun, intizam tərəfdarı idi. Söz götürməyi sevməzdi. Kolxozun bağından evimizə bir salxım üzüm gətirməyimizə razı olmazdı. Bizə dönə-dönə qadağan edərdi ki, mal-qaramızı, qoyunumuzu örüşdən kənara-kolxozun bağ-bağatına keçməyə qoymayaq. Kənddə, obada, ətraf kəndlərdə dava-dalaş, qanqaraçılığı, xoşagəlməz hadisə baş verəndə atama məsləhətə gələrdilər. Əlindən gələn köməyi göstərərdi. Ağsaqqallıq eləyərdi.

Hökumətdən, hökumət adamlarının bəd əməllərindən, haqsızlıqlarından, rüşvətə meyllərindən narazı idi. Xüsusilə, din-imanın, böyük-kiçikliyin, xeyir-bərəkətin aradan qalxmasından tez-tez gileylənirdi. Köhnə xeyir-bərəkət dövrünü tez-tez xatırlayırdı. “Sizin hökumətiniz belədir”, “Sizin hökumətiniz elədir...” sözlərini hərdən təkrar edirdi.

Canında qorxu hissi vardı. 37-də qohumlarımızdan, camaatımızdan haqsız güllənənlər olmuşdu. Qarabağda iki ən böyük at ilxısının biri mənim babam Mehdiyə məxsus imiş. Həm də o, ümumiyyətlə var-dövlət sahibi imiş. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulanda var-dövlətlərini əllərindən alıblar. “Kulak” salmaq, tutmaq istəyiblər. Ancaq birtəhər sovuşa biliblər. Atam Stalin rejiminin dəhşətini, qorxusunu Stalin ölənə kimi canında-qanında yaşatdı. Kənddə, o cümlədən, bizim evimizdə radio yox idi. Ona görə də, mən Stalinin ölümünü rayon mərkəzində - Ağdamda mamamgildə (atamın bacısı) eşitdim. Qayıdıb, kənddə atama xəbər verdim. Kişinin rəngi ağardı: dedi -“A, bala heç harda danışma, birdən yalan olar...”

Çox istəyirdi ki, biz oxuyaq, savad alaq. Tez-tez evə qəzet aldırıb gətirtdirərdi. Əvvəldən-axıra bizə oxutdurardı. Həm özü müəyyən məlumat əldə edir, ölkədə, dünyada baş verən hadisələrdən xəbər tutur, həm də qəzet oxumağın, bizim savadlanmağımızda roluna xüsusi əhəmiyyət verirdi. Qəzet oxumayanda bizi danlayırdı.

Mənim uşaqlığım ikinci dünya müharibəsinə düşüb. Dolanmağımızın, gün-güzəranımızın ağır olmasında müharibənin böyük təsiri olub. Ümumiyyətlə, mən uşaqlıqda öz ailəmizin timsalında hiss etmişəm ki, düz adamlar, oğurluq etməyənlər, müxtəlif fırıldaqlara əl atmayanlar çətin yaşayıb, ağır güzəran keçiriblər. Atam adi bir çarığı bizə tikdirə bilməyəndə dilxor olur, bərk narahatçılıq hissi keçirirdi.

Dodağının altında quruluşu, hökuməti, zamanı söyürdü. Amma camaat arasında özünü sındırmırdı. Bizə elədiklərini əsla başımıza vurmazdı. İnciyəndə bu sözləri deyərdi: “Ata olarsınız, nələr çəkdiyimizi özünüz bilərsiniz...”.  Bəzən də bunu əlavə edərdi: “Bir gecə səhərə qədər rahat yatmamışam. Fikirləşmişəm ki, yəqin təpikləyib üstünüzü açmısınız, soyuq dəyəcəkdir. Doğrudan da, hər dəfə oyanıb görmüşəm üstünüz açıqdır.”...

Ağdamda pedaqoji texnikumu bitirəndə məni komsomol komitəsinin I katibi qoymaq istəyirdilər. Bu böyük iş hesab olunsa da, mən istəmirdim, oxumağa getməyə can atırdım. O vaxt yarıfəxr, yarıməsum halda mənə dedi: “Bəlkə bir az işləyəsən, bizə də əl tutasan, sonra oxumağa gedərsən...”. Ancaq hiss edirdim ki, oxumaqdan qalmağımı da istəmir. Mən də oxumaq yolunu seçdim... Bakıda oxuduğum illərdə xüsusilə narahat olurdu ki, mənə kömək eləyə bilmir. Həm də neçə il əvvəl, gecə kolxozun üzümünü yığanlarla qarşılaşdığı zaman, başından ağır zərbə almışdı. Get-gedə gözlərinin işığını itirirdi. Bir tərəfdən uşaqların ehtiyacı, digər tərəfdən də öz dərdi...

Atam xüsusilə torpağı, Qarabağı, dağlarımızı, yaylaqlarımızı çox sevərdi. Uşaqlığı o dağlarda keçmişdi. Sonralar, xüsusi təsərrüfatları əllərindən alındıqdan sonra, əlaqə kəsilmiş, əkin-biçin, bağ-bağatla məşğul olmuşdur. Ömrünün ahıl dövründə hərdən dağlarımız, orda adamların keçirdikləri günlərin əhval-ruhiyyəsi ilə özünün şer parçalarını , misralarını söyləyər və mənə deyərdi: “Qarabağımız, dağlarımız, bulaqlarımız haqqında niyə yazmırsan”. Mənim isə, nədənsə, əvvəllərdən dağa, yaylağa, bulağa tərifli şer yazmaqdan xoşum gəlmirdi. Yeri gəlmişkən deyim ki, təbiət şerlərim daha çox insan və insan taleyi ilə bağlıdır. Kəndimizdə mənim adıma torpaq sahəsi götürdü. Gözləri ağır görsə də, gözəl bir bağ saldı. Öləndə iki sözünün biri bu oldu: “Mənə öz suyumuzdan, yəni dağlarımızdan gələn, kəndimizdən axıb keçən Kötəl çayının suyundan gətirin (o adətən mineral su içirdi)”. İkinci dediyi söz isə bu oldu: “Mən orda (yəni mənim həyətimdə) hələ bağ salacaqdım, ağac əkəcəkdim...”. Mən atamın vəsiyyətini yerinə yetirdim, ev tikdirdim. Bu vəsiyyətlə əlaqədar şerim də var:

Yorub yollar gəldim

Qışın qarında

Öpüb qucaqladım, üzünə baxdım.

Titrədi son sözü dodaqlarında:

“Ağac əkəcəkdim, bağ salacaqdım...”

Eşqə, istəyə bax

Ürəkdə, canda

Əfsus! Ömrüm boyu dərs alacaqdım.

Əlli il bağ saldı, dedi son anda

“Ağac əkəcəkdim, bağ salacaqdım...”

İllər saçlarıma düzülübdür dən-dən

Gəlmişəm, neyləyim, bir az uzaqdım.

Yarpaqlar titrəyir, eşidirəm mən:

“Ağac əkəcəkdim, bağ salacaqdım...”

Yer qazıb, arx çəkdi hardan-hara,

Uşaqdım, qoşulub sulara axdım.

Baxıram budaqda almaya, nara,

Budaqlar səslənir:... “ bağ salacaqdım...”

Quşlar yuva qurub çarpaz budaqda,

Dəyib toxunmuram, o vaxt uşaqdım

Nə haqda oxuyur, quşlar nə haqda

“Ağac əkəcəkdim, bağ salacaqdım...”

Baxıram bərq vurur üfüqlərdə nur,

Qovur bir-birini payız, qış, bahar.

Ağac da əkilir,

Bağ da salınır

Tək bircə gedənlər qayıtmırlar.

İndi Ağdam düşmən əlində, atamın uyuduğu qəbiristanlıq da, yəqin mənim evim də dağıdılıbdır...

Məni ən çox yandıran odur ki, atama maddi köməklik göstərə bilmədim. Onun son illəri mənim aspirantura illərimə, bir il (1965) işsiz qaldığım dövrdə və 7-8 ay xəstəxanalarda qaldığım vaxta düşdü...

“Atamın məzarı qarşısında” şerimdən:

Əlimdə gül dəstəsi,

Gözlərimdə dünyanın

Dərdi, qəmi, qüssəsi,

Bir də düzümü seyrək

Qara təsbehinlə sən. 

Dağmı titrəyib əsən

Yoxsa mənəm, bilmirəm

Bağışla görüşünə

Tez-tez gələ bilmirəm.

Neyləyim ki, hər şeyi

Açıq  demək olmayır.

Neyləyim ki. Hər şeyi

Açıb demək olmayır.

Məzarında adidir

Sənin özünə oxşar.

Nə mərmərdən başdaşın,

Nə də bir abidən var.

... Düşünürəm: dünyada

Bəzən su da insanın

Canına od salarmış.

Bir insan həyatının

Adiliyi də bəzən

Hətta bir nəslin belə

Faciəsi olarmış.

... Həkimlər başın üstdə

Bir yol əsmədi barı.

Qarşında əyilmədi

Bu böyük dünyamızın

Mədəni yaltaqları,

Özünə dost-tanışlar,

Arxadaşlar seçmədin,

Nahaq seçmədin, nahaq?!

... Məgər bilmədim bəzən

Vəzifəylə ölçülür

İnsanlıq və kişilik ,

Mərifət və qanacaq...

Anam Şövkət Həşim qızı da savadsız olub. Təsərrüfatda işləyib. Sıravi kolxozçu olub. Anamın ata-babası qonşu Əhmədavar kəndindəndir. Çox böyük var-dövlətləri ilə fərqləniblər. Son illərə kimi Kötəl çayı  üstdə su dəyirmanları qalırdı. Ana babam Məşədi Sadıq oğlu Həşim savadsız imiş, qardaşı Rüstəm savadlı olub, Avropa təhsili alıb. Rus dilində çox savadlı imiş. Hətta deyilənə görə rus qoşunlarının Qarabağa gətirdiyi “azadlıq” əleyhinə Ağdamda böyük mitinqdə camaat adından danışan Rüstəm kişi olub. Anam danışırdı ki, sovet hökuməti gələndə hökumət adamları, əllərində silah evimizə soxuldular  (kənddə ən yaraşıqlı, çoxotaqlı 2 mərtəbəli bina babamgilin olub. Sovet dövründə, Ağdamın işğalına qədər məktəb binası idi, mən də 7-ci sinfi həmin binada-məktəbdə bitirmişəm). Silahın qundağı ilə divarları döyürdülər, harda balaca səs olsa, divarı uçururdular, qızıl-gümüş axtarırdılar. Bütün yastıq, mütəkkə, yorğan və döşəkləri bıçaqla cırıb nə isə axtarırdılar. Bütün var-dövlətimizi, mal-qaramızı, qoyun-quzumuzu, at-arabalarımızı, nə varsa hamısını aparıblar. Dəyirmanlarımızı aldılar. Tək-tənha qalan Həşim babanı məcbur etdilər ki, pambıq əksin. Baban etiraz etdi, həm də ona görə ki, təsərrüfatına baxan adamlar dağılıb getmişdilər. Bu, onu həbs etmək üçün bəhanə idi. Bir müddət həbsdə qaldı...

O vaxt Bakıda təhsil alan dayım Nəriman Ağdama gəlir, vəziyyətin mürəkkəb olduğunu görür. Atasının həbsdən müvəqqəti azad olunmasına nail olur, ailəni yığışdırıb, daldalanmaq, həm də gizlənmək üçün Bakıya gətirir. Balaca bir otaq kirayə edirlər. Bu zərbəyə çox davam gətirə bilmirlər. Babam da, cavan oğlu Nəriman da (29 yaşında) vəfat edirlər. Ailənin digər oğlu Məhəmməd müharibə başlananda  könüllü cəbhəyə gedir, orada həlak olur.

Yurd-yuvalarının dağılması anama bərk təsir etmişdi. Bütün həyatı göz yaşları ilə keçirdi. O, qardaşlarının, xüsusilə Nərimanın kostyumunu, köynəyini, qalstukunu 30 ildən çox sandıqda saxlayır, demək olar ki, hər həftə açıb, ağ parçanın üstünə qoyub ağlayırdı. Belə hallarda bir qayda olaraq, ürəkgetməsi tutur, huşunu itirir, çabalayır, hıçqırır, qonşu qadınlar tökülüb qolundan, qıçından tutur, üzünə, sinəsinə su səpirdilər. Yaşlılar da bizə qoşulub ağlaşırdılar. Təxminən bir saatdan, qırx beş dəqiqə sonra ayılırdı. Sözün həqiqi mənasında ölüb-dirilirdi.

Bir qədər qabağa gedib demək istəyirəm ki, Ağdam tutulandan sonra anam qaçqın idi. Çox fikir eləyirdi. Dözmədi, xəstəliyi daha da artdı, ürəyi şişdi. 1995-ci il mayın 25-də vəfat etdi. Qəribədir ki, 30 il qardaşının paltarını ortaya qoyub ağlayan anam, Bakıda qardaşının yanında dəfn olunmasını, qardaşına qovuşmasını istəmədi, vətəndə basdırılmasını vəsiyyət etdi. Görünür biz Vətənin nə demək olduğunu hələ yaxşı dərk etmirik. Bu haqda şer yazmışam:

Mənim qaçqın anam Bakıda öldü,

Öldü “Ağdam” deyə, “Qarabağ” deyə.

Bakı da həmin o Bakı deyildi,

Bəs niyə yanmadı qarabəxtliyə?

Əlimi qoymuşdu döşünün üstə,

Ürəyi şişirdi, bişirdi, Allah...

Əlimin altında, o dar qəfəsdə

Ürək sinəsini deşirdi, Allah.

Ortada qat kəsən qardaş paltarı,

Qırx il qardaş deyib şivən qopardı.

Qismətdi, öləndə Bakıda barı

Qardaşa qovuşmaq imkanı vardı.

Ölür, vətən deyir, yurd deyir anam,

Yurd düşmən əlində, Vətən dardadır.

Bəlkə haray çəkim: ay dad, ay aman

Bu millət hardadır, bu xalq hardadır?!

... Sonuncu qaçqın da bu yer üzündə

Doğma od-oğaca qayıtsa, belə,

Qaçqın ürəyində, qaçqın gözündə

Sərvlər göyərib boy atsa, belə

Mənim sərvlərim boy atmayacaq.

Mənim qaçqın anam qayıtmayacaq.

Mənim köçkün anam qayıtmayacaq,

Mənim küskün anam qayıtmayacaq.

Mənim təhsilim, savadım daha çox anamla bağlı olub. Müharibə dövrü bütün kənd uşaqları məktəbdən uzaqlaşdı. Bircə mən qaldım, bir də böyük qardaşım Fikrət. Anam qoymadı. Axşamlar əlində ağac məcbur edirdi ki, dərsimizi oxuyaq. İstəyirdi kitab əlimizdən düşməsin. Hətta qoyun-quzunu otarmağa gedəndə, məcbur edirdi ki, kitablarımızı götürüb oxuyaq. Haqsız yerə məni məktəbdən qovdular. Anam məktəbə gedib, bərpa etdirdi. Yeri gəlmişkən, pedaqoji texnikumda oxuduğum və komsomol təşkilatı katibi olduğum vaxtda da milli zamində belə bir haqsızlığa məruz qaldım. Rus dili müəllimi ilə mübahisəmiz olmuşdu. Qovulmağım barədə əmr verildi. Ancaq direktor qorxub əmrini tez ləğv etdi.

Anamın sinəsi ağılar, bayatılar, laylalarla dolu idi. Xüsusilə, qardaşının paltarlarını ortaya töküb ağlayanda bəlkə dağ, daş da titrəyirdi, qonşu qadınlar deyirdi: “Ay Şövkət, bəsdi, uşaqların bağrın yarma...”. Anam isə elə hey bayatı çağırır, ağı deyirdi:

Ağlaram, ağlar kimi,

Dərdim var dağlar kimi,

Xəzəl olub tökülləm,

Viranə bağlar kimi.

Əziziyəm kəsdi yolu,

Sel gəldi kəsdi yolu.

Gəlirdim səni görüm (ay qardaş)

Əzrayıl kəsdi yolu.

Yaxud cəbhədəki qardaşını ağlayırdı:

Çəpərə-çəpər oldu gəl,

Çəpərə quşlar dolu, gəl.

Beş aylıq gedən qardaş

Beş ilin tamam oldu, gəl.

Yeri gəlmişkən onu deyim ki, anam can verərkən son bayatısı da bu olub:

Ağlaram ağlar kimi,

Dərdim var dağlar kimi,

Xəzəl olub tökülləm,

Viranə bağlar kimi.

Görünür məndə olan “qeyri-adiliyin” ilk əlamətləri məhz qeyri-adi həyat keçirən anamdan qanıma keçib. Və təsadüfi deyil ki, onun ağıları, bayatıları, keçirdiyi əzab-əziyyətlər, hiss-həyəcanlar şerimə hopub.

Deyirəm çəpərə çəpər oldu, gəl,

Deyirəm çəpərə quşlar doldu gəl.

Üç aylıq səfərə, ay gedən oğlan,

Üç ilin, dörd ilin tamam oldu, gəl.

Küləklər bezikib izləməsə də,

Gecəli-gündüzlü izlərəm səni.

Yarpaqlar tökülüb gözləməsə də,

Gecəli-gündüzlü gözlərəm səni.

Dərdimi, sirrimi deyib dağlara,

Gözlərəm səni.

Saçlarım əlimdə baxıb yollara,

Gözlərəm səni.

Birini ağ hörüb, birini qara

Gözlərəm səni.

“Səni gözləyirəm” poemasından (1956).

Elə o vaxtlardan da ürəyimdə şerin ilk qığılcımları yaranıb. Əlbəttə, burada başqa səbəblər də var. Xüsusilə, insanlar arasında qeyri-bərabərlik. Varlıların yoxsullara laqeyd münasibəti. Vəzifəlilərin allahlıq etməsi. Haqsızlıq və ədalətsizliklər. Əlbəttə, həm də gənclik illərinin təmiz, müqəddəs sevgi hissləri. İnsana məhəbbət. Məni, görünür, ədəbiyyata çəkən bu amillər olub.

Qarabağın muğamatlı, sözlü-nəğməli mühiti də burada məlum rol oynayıbdır. Uşaq yaşlarımdan ailəmiz ağsaqqallar dünyası ilə bağlı olub. Ağsaqqalları, müdrik qocaları tez-tez evimizdə görmüşəm. Məclislərdə belə ağsaqqallarla ünsiyyətdə olmuşam. Onların müdrik kəlamlarını, öyüd-nəsihətlərini yaddaşıma həkk etmişəm. Yaşıdlarımdan bir çoxundan məni fərqləndirən, görünür, daha çox, hisslərlə bağlılığım olub. Hər hansı  bir hadisəyə, fakta münasibətdə fərqimizi açıq hiss edirdim. Məsələn, bir uşağın ölümünü uzun müddət unuda bilmirdim.

Haqsızlığa, ədalətsizliyə lap uşaqlıqdan kəskin münasibətim olub. Şahidi olduğum, eşitdiyim maraqlı, yaxud dəhşətli hadisələr uzun müddət xatirimdə, fikrimdə canlanıb. Yersiz bir sözümə görə, uzun müddət ürəyimdə xəcalət hissi keçirmişəm. Ümumiyyətlə, təxəyyülüm güclü olub. Müsbət faktlar da, mənfilər də özümdən asılı olmayaraq təxəyyülümdə xeyli qabardılıb, şişirdilib, bəlkə də təbii şəkildə ümumiləşdirilibdir.

Ancaq yaxşı-pis nə yazmışamsa, bütün mövzularım həyatdan gəlir. Heç bir şeyi uydurmamışam. Əksər şer və poemalarımın arxasında konkret ünvanlı hadisə, fakt, insan dayanır. Bu mənada əsərlərim sənədlidir. Hər şerimin, poemamın tərcümeyi-halı var. Bunların bəzilərini hələ çap olunmayan sənədli poemamda açmışam.  Məsələn, ilk “Ana” şerim tələbə vaxtı yanında yaşadığım Ağca nənəmin (anamın anası) iynəni saplaya bilməməsi ilə bağlıdır. “Səni gözləyirəm” poemam, yuxarıda qeyd etdiyim kimi, qardaş yolu gözləyən anamın keçirdiyi həyəcanlarla sıx əlaqədardır. “Ömür təzələnir” poemamın qəhrəmanı anamın əmisi oğlu, dəhşətli əsirlikdən sonra Sibirə sürgün olunmuş Kərim Rüstəm oğlunun həyatıdır. Mən universitetdə oxuyarkən, onu ilk dəfə Bakıda nənəmin, xalamın yanında gördüm. Stalinin ölümündən sonra Sibirdən qayıtmışdı. Bakıda, Bərdədə, əsir olmusan deyə, iş vermirdilər. Uşaq kimi ağlayırdı. Dar gündə düşmənə satılmadığından danışır, indi vətəndə ona münasibətdən şikayətlənirdi, alışıb-yanırdı. Bu mövzunu, hətta “Çistoe nebo (təmiz səma)” filmi ekrana çıxandan təxminən iki il əvvəl mən yazıb, “Azərbaycan” jurnalına vermişdim. Çap etmirdilər. Belə misallarda çox gətirə bilərəm.

Mövzularımın, xüsusən şerlərimin mövzularının bir çoxu qəfildən fikrimə gəlir, dərhal qeyd edirəm ki, yadımdan çıxmasın. Uzun müddət onu fikrimdə yaşadıram, “bişirirəm”, hətta ayrı-ayrı misralarını beynimə yazıram. Nəhayət, özü məcbur edəndə, vərəqə köçürürəm. Bəzən də, tənbəllik edib, “hələ yetişməyib” deyə vərəqə köçürülməsini uzadıram, yubadıram. Beynimə düşən mövzular, bununla əlaqədar yaranan misralar məni toyda, yasda, iclasda, məclisdə, hətta istədiyim adamla görüşdə belə sakit buraxmır. Bəzən deyiliş tərzini günlərlə axtardığım bir misranı gecə yuxuda  (məncə yaradıcı adamın yuxusu da qeyri cür yuxudur, normal yuxu deyil). Beyin tam yatmır. Əgər gecə beynimə düşən, daha doğrusu tapılan misranı qeyd etməsəm, onu unutmaq qorxusu səhərə qədər məni yatmağa qoymur. Misra fikrimdə təkrar olunur. Qalxıb bir vərəqdə qeyd edəndən sonra, yata bilirəm. Bilmirəm, bəlkə məndə nəsə bir çatışmamazlıq,  xəstəlik var. Ancaq, düşünürəm ki, şairlik özü də müəyyən dərəcədə nəsə xəstəlikdir və ya psixi qeyri-adiliklə bağlıdır.

Mənim xüsusi yazı saatım yoxdur. Beynimdə misralar, qeyd etdiyim kimi, müxtəlif vaxtlarda  evdə, küçədə, mağazada növbədə, kiminsə qəbul otağında, maşında, trolleybusda, tramvayda, toyda, yasda, bir sözlə, olduğum yerlərdə yaranır. Onları müxtəlif vaxtlarda kağıza köçürürəm. Kağıza köçürdükdən sonra, onların üstündə həftələrlə, hətta bəzən, aylarla işləyirəm. HƏr şerin beş-on dəfə üzünü köçürürəm. Bəzən əvvəlki variantdan əsər-əlamət qalmır. Ancaq hiss edirəm ki, səhərlər beyin daha duru, təmiz olur.

Poetik ağıl fəal iş görə bilir. Ancaq imkansızlıq üzündən mən səhərlərdən az istifadə edirəm. Yazmaq istədiyimi yazıb qurtarana qədər, itik axtaran adam kimi bütün günü vurnuxuram. Hətta, əsas əhval-ruhiyyəmdən xəbərsizlər narahatçılığın səbəbini məndən soruşurdular. Səbəbini gizlədirəm. Hərəyə bir “yalan” satıram... Birinə deyirəm başım ağrıyır, birinə deyirəm dişim ağrıyır. Ona görə belə deyirəm ki, sonra mənə şəbədə bağlayıb, lətifə qoşmasınlar. Biz belə şeylərdə çox pərgarıq.

Yazandan sonra elə bil üstümdən dağ götürülür. Özümü çox yüngül, sakit hesab edirəm.

Mən heç vaxt yaradıcılığa çörək ağacı kimi baxmamışam. Tək-tək şerləri çıxmaq şərti ilə hamısı daxili ehtiyacdan yaranıb.  O “ayrı-ayrıları” ya redaktorlar məcbur edib, xahiş edib yazdırıb. Ya da məni “xəta-bəladan” qorumaq üçün, haqqımda haralarda isə müəyyən müsbət fikir yaratmaq üçün yazdırıblar. Əlbəttə, yaşadığım dövrlərdə inamsız da yaşamamışam. Partiyaya da, Lenin ideyalarına inanmışam. Ancaq bu mövzulardan ürəyimi deşən tənqidi sözümü demək üçün bir vasitə kimi istifadə etmişəm. (Bax: Lenin haqqında şerlərimə).

Həmişə daxili ehtiyacla, ürəyimin sifarişi ilə yazmışam. Ürəyi isə həmişə haqsızlığa, ədalətsizliyə, zülmə, əsarətə, insan hüquqlarının tapdalanmasına qəzəb, nifrət hissi ilə döyünüb. Yaltaqlığı, ikiüzlülüyü , laqeydliyi, lovğalığı, zülmkarlığı, yerlibazlığı, dəstəbazlığı, qohumbazlığı görməyə gözüm olmayıb, şerlərimdə, poemalarımda tənqid atəşinə tutmağa çalışmışam. Buna görə də həmişə hücumlara məruz qalmışam. Şerlərimin publisistik təbiəti də məhz bu təbiətim, xasiyyətim ilə bağlıdır. Bu publisistik ruhu bəzən şerimə nöqsan tutublar. Mən publisistik təbiətsiz şer təsəvvür etmirəm. Əlbəttə, ölçü daxilində.

Yaradıcılığımda nəyə nail olmuşam, deyə bilmərəm. Ancaq onu bilirəm ki, bütün təzyiqlərə, hücumlara baxmayaraq ürəyimin sözünü deməyə müəyyən dərəcədə nail olmuşam. Mətbuat, söz azadlığının nə olduğunu bilmirəm. Yazdıqlarımı dava-dalaş ilə dərc etdirmişəm. Hamısını da alayarımçıq. Hər halda belə vəziyyətdə ürəyimin sözünü demişəm. Müstəqillik, azadlıq  dövründə təzyiqlərə daha çox məruz qalıram.

Ümumiyyətlə, bu gün yaradıcı adam daha çox hücuma məruz qalır. Son aylarda prezident aparatında  neçə-neçə iclasda adım çəkilib, yuxarıdakı şerim Azərbaycan dövlətçiliyinə zərbə(?) kimi qiymətləndirilib. Rayonlarda keçirilən fəallar yığıncaqlarında, adım bir qayda olaraq, hallandırılıb. Axırı da prokurorluğa çağırılmağımla nəticələnib. Budurmu azadlıq, müstəqillik, sərbəstlik. Budurmu demokratiya. Budurmu imperiyasız müstəqil, azad həyat?! Lap son şerlərimdən birində yazmışam:

Mənim telefonumda qulaqlar bitib,

Qulaqlar yanında ulaqlar bitib.

Ulaqlar yanında çolaqlar bitib.

Kökü neçə-neçə qulaqdan keçər,

Qulaqdan, yolaqdan, yalaqdan keçər.

Mənim telefonumda nəfəslər bitib,

Nəfəslər yanında nakəslər bitib.

Nakəslər yanında qəfəslər bitib.

Bəlkə buna görə qulağım səsdə,

Nəfəsim qəfəsdə, səsim qəfəsdə...

Ailədə atam, anam və dörd qardaş olmuşuq. Hamısı ali təhsil alıb. Fikrət böyük qardaşımdır. Bizə ata əvəzi olub. 30-40 il kənd sovetində katib işləyib. Aldığı qəpik-quruş əmək haqqı ilə həm ailəsini dolandırıb, həm də Bakıda bizim oxumağımıza kömək edib. Sonralar universitetin hüquq fakültəsini bitirdi. Ancaq pulsuz olduğuna görə, heç olmazsa başqa kiçik bir iş də vermədilər. Təxminən 40 ildən sonra İcra başçısının kənd üzrə icraçısı təyin olundu. Bir ildən bir qədər artıq işlədi. Ağdam düşmənə təhvil veriləndən sonra işdən də çıxarıldı. Hazırda da küçələrdə ac-susuz yaşayan milyonlardan biri də odur. Digər qardaşım Zakir Politexnik universitetdə kafedra müdiridir. Sabir texnikumda təsərrüfat işlərinə baxır. 25 ildir özünə münasib iş axtarır, tapa bilmir. Çünki nə pulu var, nə əmisi-dayısı.

Yaradıcı adamın həyatı, taleyi ailəsindən, ailədə münasibətdən çox asılıdır. Əlbəttə, bu, birinci növbədə ailənin qadınına, Mirzə Cəlil demişkən, uşaqların anasına daha çox aiddir. Bu cəhətdən taleyimdən razıyam.

Həyat yoldaşım Ofeliya Qara qızı ali təhsilli filoloqdur. Ağdamda anadan olub. Biz ailə quranda mən aspirant idim, o isə orta məktəbi bitirmişdi. Sonralar universitetdə qiyabi təhsil aldı. Ancaq bir-birinin ardınca uşaqların olması işləməyinə imkan vermədi. Evləndiyimiz ilk günlərdən çox böyük çətinliklərlə üzləşdi. İlk övladımız Şamil dünyaya gəldi. (Bu adı ona yazıçı Bayram Bayramov qoyub. Allah ona rəhmət eləsin. Böyük şəxsiyyət idi. Zəmanənin qurbanı oldu).Bəzən bir litr süd almağa belə pulumuz olmurdu. Ancaq bunu kimsəyə, ən yaxın qohumlara belə bildirmirdik. Bu ərəfədə bir-birinin ardınca faciə baş verdi. Əvvəl Ofeliyanın atası, Ağdamda hörmətli kişilərdən olan, Qara Əbdülhüseyn oğlu, sonra isə mənim atam vəfat etdi. Dəfələrlə Ağdama gedib-gələsi oldum. Axırıncı səfərlərim qışın şaxtalı günlərinə düşdü. Xəstələndim. 1965-cı ilin martın son həftəsində, namizədlik dissertasiyası müdafiəmə 8-10 gün qalmış isə ürəyimdə dəhşətli ağrılar oldu. Məşhur Loğman Həqqi bəy Veyisov. (50 il yazıçıların həkimi olmuşdur) gəlib tərpənməyimi qadağan etdi. “Ürək iflici başlayır”- dedi. Təsəvvür edin altı aylıq övlad atasında, hələ aspirantlıqdan qurtarmayan adamda ürək iflici başlayır!

Xəlil Rza köməyimə gəldi. Müdafiədə edəcəyim  çıxışın mətnini yazdı. Müdafiə günü bütün müqavilələri qırıb ayağa qalxdım, geyindim. Qolumdan tutub məni taksiyə oturtdular. Ürək elə döyünürdü ki,... az qalırdı sinəmi deşə. Danışa bilmirdim. İstisna hal kimi müdafiədə çıxışımın mətnini (Xəlil yazdığı mətni) də Xəlil Rza oxudu. Suallara bir təhər cavab verdim. Səhərisi günü  məni xaralda xəstəxanaya apardılar. 5-6 ay Bakı xəstəxanalarında, sanatoriyalarında qaldım. Bu ağır günlərdə qucağında altı aylıq körpəsi olan gənc ananın nələr çəkdiyini, nə kimi  dəhşətli ehtiyac və çətinliklə üzləşdiyini, təsəvvürə gətirmək çətindir. Buna baxmayaraq demək olar  hər gün xəstəxanaya yanıma gəlirdi. Mənə ürək-dirək verirdi. Bir dəfə Şamili də gətirmişdi. Mən xəstəxanaya gedəndə pişik boyda idi. İndi ana qucağına sığmırdı. Nəhayət uzun xəstəxana həyatından sonra (demək olar ki, müalicə heç bir nəticə verməmişdi. Həmin ürək döyünməsi, həmin yuxusuzluq, həmin iştahasızlıq, diyeta və s.). Loğman Veyisov dedi: “Famil sənin dərdin havadır, vətən havasıdır, Şuşanın havasıdır. Gəl sən bu xəstəxanalardan uzaqlaş, get Şuşanın havasına. İstəyirsən dilimdən kağız verim: vallah-billah tamam sağalıb qayıdacaqsan”. Neyləyə bilərdim. Qəpik-quruş tapıb əvvəl Ağdama, sonra Şuşaya getdik. Ən ucuz bir otaq kirayə tutduq. Həqiqətən, 2 ayda Şuşanın havası məni sağaltdı. Şamil də Şuşada ilk dəfə ayaq açıb yeridi. Bakıya qayıtdıq. Həmin ilin qalan aylarını da işsiz keçirdim. Kafedrada müdafiə eləmiş elmlər namizədinə adi bir laborantlıq da vermədilər. Əsas səbəb bu idi ki, xəstəyəm. Özümə pensiya (təqaüd, əcəb dünyadır!) düzəltdirməliyəm. Bir il işsiz qalandan sonra laborantlığa düzəldim. 88 manatla yaşayası olduq. Xəstəlik də imkan vermirdi ki, yazı-pozu ilə məşğul olum.

Mənim bu dəhşətli, ağır dövrümdə (demək olar ki, 5-6 il günüm həkimlərdə keçirdi), bu çətinlik bir dəfə də olsun  üzümə vurulmadı, başıma  qaxılmadı. Beləliklə Allahdan aşağı Şamilin anasının səmimiyyəti, qayğıkeşliyi, sözün həqiqi mənasında canıyananlığı məni həyatın burulğanından çıxartdı. Hələ Şamil ana bətnində olarkən, bəzən, dəniz sahilində (həkimlər dəniz havası məsləhət görürdü) dissertasiyanın ayrı-ayrı səhifələrini mən diktə edirdim, Ofeliya isə dizi üstündə yazırdı.  Sonralar doktorluq dissertasiyası yazılan zamanlarda da bu hal təkrar olunmuşdur.

Bütün çətinliklərə birlikdə qalib gəldik. Bu dəhşətli aylardan, illərdən sonra yenə qələmə sarıldım. Doktorluq dissertasiyası müdafiə etdim. Bir vaxtlar laborant götürülmədiyim kafedraya müdir təyin olundum. 20-dən çox poetik kitabın, 7-dən çox elmi məqalənin, bir neçə dərs vəsaiti, monoqrafiya və dərslik müəllifi oldum. Həyatda gəldiyim nəticənin biri də budur ki, insan özünü öldürə də bilər, yaşada da. Həqiqətən iradə, dözüm çox vaxt qalib gəlir! Həyatda çox şey insanın özündən asılıdır.

Üç övladımız var. Böyüyü Şamil Moskva universitetinin tarix fakültəsini bitirdikdən sonra bir müddət inşaat-mühəndisləri institutunda müəllim işlədi. BDU-da əyani aspirant oldu. Ancaq aspiranturanı qurtardıqdan sonra işə götürülmədi. İndi də işsizdir. Təxminən 80 nəfər aspirantın hamısına iş tapıldı, ancaq mənim oğlumdan başqa. Bu rəsmi, inkaredilməz faktdır. Bununla əlaqədar  universitetin elmi şurasında çıxış edib danışmışam, bütün həqiqəti çılpaqlığı ilə rüşvətxor rektorun üzünə demişəm. Sonralar məlum olub ki, bu rüşvətxor rektor seçiləndə ona səs verməmişəm, acığını sonralar oğlumdan çıxıb. Evlidir, gəlinimiz Kəmalə ilə iki oğul nəvəmi böyüdürlər.

 İkinci övladımız Nəriman universiteti ərəb şöbəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirib. Hazırda o da işsizdir. Qızımız Yeganə universitetin filalogiya fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirib. Hazırda fakültədə işləyir.

Ən böyük dərdim Qarabağ dərdidir. 6-7 ildir ki, cəbhələrdəyəm. Ancaq torpaqlarımız Bakıda bir qrup dələduzların vəzifə, şan-şöhrət davasının qurbanı oldu. Bütün gecəni sübhə kimi yata bilmirəm. Çimir eləyəndə dağlarımız, daşlarımız, oylaqlarımız, ev-eşiyimiz yuxuma girir. Öz hönkürtümə yuxudan ayılıram. Ən dəhşətlisi budur ki, hətta vətən, torpaq dərdini də yazmağa imkan verilmir. Siyasi oyunlar bu gün də davam edir. İqtidarın atəşkəs siyasəti yaxşı niyyətlə edilsə də, torpaqların birdəfəlik əldən getməsinə imkan yaradır. Düşmən qan töküb tutduğu torpağı sülhlə verməz. Son şerlərimdən (çap olunmayıb) biri bu haqdadır:

“Mənim Dudayevim hardasan, harda?”

Mənim Dudayevim hardasan, harda?

Mənim dua yeri, hardasan, harda?

Bəlkə Xocalıda güllələnmisən,

Göydən gül yerinə kül ələnmisən?

Bəlkə barmaqlıqlar arxasındasan,

Bəlkə bir körpənin qorxusundasan?

Dünyaya yenicə gəlmisən də, gəl,

Haqqın yox ölməyə, ölmüsən də gəl.

Qanad tax poladdan, qanadlan, atlan,

Ümid ürəklərdə boşalıb gedir.

Qarabağ davası çıxıbdır yaddan,

Vəzifə davası baş alıb gedir!

Beləliklə, sən kimsən. Famil Mehdi?

Yaxşı olar ki, bu suala xalqın, millətin həqiqətən düşünən, ağıl işlədən adamları cavab versin.

  

    Famil Mehdi

fevral-iyun 1995-ci il.

Nəslimizin gələcək nümayəndələri üçün qeyd : şair, tənqidçi, publisist, filologiya elmləri doktoru, professor Famil Mehdi rəhmətlik atam İrşad Məhəmməd oğlu Əliyevin doğmaca dayısı oğludur. (Adil İrşadoğlu - Əliyev).